مروری بر دروس خارج فقه اقتصاد، بیمه، بانک و بورس

بسم الله الرحمن الرحیم. با توجه به درگیری چند ساله ی کشور در یک جنگ تمام عیار اقتصادی نیاز به فقه اقتصادی کارآمد روز به روز بیشتر احساس می شود. علاوه بر توصیه های مکرر امام خمینی رحمت الله به حوزویون ،حضرت امام خامنه ای نیز از چند دهه پیش مکرر به حوزه های علمیه می فرمودند که در بخش فقه اقتصاد ورود نمایند اما پس از اقدام انقلابی شهید صدر رحمه الله تنها حضرت آیت الله مکارم شیرازی حفظه الله بود که در دهه هفتاد فقه بانکداری را در درس خارجشان پیگیری فرمودند.

البته متاسفانه نگاه توجیه گرایانه یکی از بلیه های اکثر دروس خارج فقه جدید و مسائل مستحدثه است. این بلیه در کنار بلیه ی حرکت از برگ به ریشه دامن گیر فقه های جدید است. در حالت ایده آل باید ابتدا فرمولها و گزاره های کلان و کبراهای کلی از کتاب و سنت استخراج شوند و بعد بر روی موضوعات و شرایط روز تطبیق شوند ولی متاسفانه دیده می شود که در فقه های جدید اساتید از موضوع شروع نموده و به سمت قواعد کلی آن هم با سیری معکوس حرکت می کنند که معمولا پاسخگو نیست. مثلا سعی می کنند از بیت کوین و بورس به سمت قواعد فقهی ریشه ای اقتصاد مثل لا ضرر و حرمت اکل مال به باطل و امثالهم سیر فرمایند در حالی که ابتدا باید منظومه کلان فقه اموال بر اساس آیات و روایات با همان ادبیات آیات و روایات به جامع ترین  وجه ممکن تولید شود و سپس روی مسائل روز تطبیق داده شود. بله منظومه های استخراج شده در المقنع و لمعه پاسخگوی مسائل امروز نیستند ولی چاره کار سیر معکوس نیست بلکه چاره این است که دوباره به آیات و روایات برگردیم و با همان روشی که شیخ صدوق و شیخ طوسی و سید مرتضی رحمهم الله و شهید اول و ثانی ومحقق وعلامه رحمهم الله فقه از آیات و روایات بیرون می کشیدند دوباره از آیات و روایات فقه بیرون بکشیم منتها این بار یک منظومه عمیق و عریق تر و جامع تر که پاسخگوی مسائل روز باشد.

از این که بگذریم متاسفانه عموما به دلیل کمبود وقت, آقایان اساتید فرصت کافی به موضوع شناسی اختصاص نمی دهند تا جایی که حضرت آیت الله صافی حفظه الله می فرمایند: نود درصد مشکلات و مسایلی که در فقه بدان برخورد می کنیم، به خاطر موضوع شناسی قضیه است.(منبع) حضرت امام خامنه ای هم درباره ضرورت موضوع شناسی در فقه مکرر تذکر داده اند ولی هنوز دوره ها و رشته های موضوع شناسی مثل موضوع شناسی مسائل طبی و موضوع شناسی مسائل مهندسی و موضوع شناسی مسائل شیمیایی و …عملیاتی نشده است.

ایشان می فرمایند:

امروز، حوزه‌ی علمیه از زمان خودش خیلی عقب است. حساب یک ذرّه و دو ذرّه نیست. مثل این است که دو نفر سوار بر اسب، در وادی ای همراه یکدیگر بروند و یکی اسبش از دیگری تندروتر باشد و آن‌که اسبش کندروتر است، بعداً به اتومبیل دست پیدا کند. طبیعی است آن‌که اسبش تندروتر است، به گرد او هم نمیرسد. الان وضعیت این گونه است. در حال حاضر، امواج فقه و فلسفه و کلام و حقوق، دنیا را فرا گرفته است. ما وقتی به خودمان برگردیم، خیلی فاصله داریم…اینها، نارساییهایی است که وجود دارد. این نارساییها حاکی از وجود علّتهایی در داخل است که بایستی بگردیم آنها را پیدا کنیم. علّتِ اوّل این است که «فقه» که کار اصلىِ ماست، به زمینه‌های نوظهور گسترش پیدا نکرده، یا خیلی کم گسترش پیدا کرده است. امروز، خیلی از مسائل وجود دارد که فقه باید تکلیف اینها را معلوم کند؛ ولی معلوم نکرده است. فقه، توانایی دارد؛ لیکن روال کار طوری بوده است که فاضلِ محقّقِ کارآمد، به این قضیه نپرداخته است؛ مثل قضیه‌ی پول. اصلاً پول چیست؟ درهم و دینار که این همه در ابواب مختلف فقهی – مثل زکات و دیات و مضاربه – اسم آنها آمده، چیست؟ باید به موضوع درهم و دینار پرداخت و باید تکلیف آن روشن شود. خیلی راحت است اگر ما عملیات بانکی – غیر از مسأله‌ی پول – و ودیعه گذاریها را تحت عنوان قرض و آن هم قرض رَبَوی بگذاریم و دورش را خط بکشیم! آیا جای این نیست که قدری بیشتر در عمقش فرو برویم و ببینیم که آیا واقعاً قرض است یا خیر. ما در بانک پول میگذاریم و به بانک قرض میدهیم؛ بانک از ما قرض میگیرد. چه کسی این را قبول دارد؟ شما در بانک ودیعه میگذارید؛ قرض که به او نمیدهید. از این قبیل مسائل زیاد است. بحث ارزش پول در هنگام تورّمهای سرسام‌آور و سنگین – نه آن تورّمی که به‌طور قهری در حرکت عمومی هر جامعه وجود دارد و موجب رشد است – چه میشود؟ بدون تورّم، جامعه به رکود خواهد انجامید. آن موارد را نمیگوییم. منظور، این تورمهای بیست و سی وپنجاه درصدی و تورّمهای سه رقمی است که از این هفته تا آن هفته، از ارزش پول کم میشود. در این حالتها، قضیه‌ی پول چه میشود؟ بدهکاریهای پولی و قرضهایی که از هم میگیریم چه میشود؟ اگر شش ماه پیش صد تومان از شما قرض گرفتیم و حالا میخواهیم بدهیم، آن صد تومان با صد تومان حالا فرق دارد. بالاخره تکلیف این مسأله، در فقه باید روشن شود. باید برای این کارها، مبنا درست کرد. البته انسان میتواند کار خودش را به اطلاقات و عمومات، آسان کند؛ اما مسائل این گونه حل نمیشود. بسیاری از مباحثِ حکومتی، مبحث دیات، مبحث حدود و دیگر مسائل قضا برای دستگاه با عظمتِ قضاوت ما، حل فقهی نشده و تکلیفش معلوم نگردیده است. البته کسی در گذشته تقصیر نداشته است؛ چون قضا و دیات و حدودی نبود؛ ولی ما امروز تقصیر داریم. مرحوم «محقّق اردبیلی» وقتی وارد بحث جهاد میشوند، میگویند این بحث مورد احتیاج ما نیست. آن بزرگوار بیشتر از ما واقفند و خودشان میدانند که چگونه باید جهاد کنند؛ اما درعین‌حال مورد نیاز و ابتلایشان نبود.با این همه لطف میکنند و مسأله‌ی جهاد را در چند ورق بیان میکنند. امروز، جهاد مورد ابتلای ماست. خودِ همین مسأله‌ی جهاد، در فقه ما روشن نیست. بسیاری از مسائل امر به معروف و نهی از منکر، مسائل حکومتی و بسیاری از مباحث مربوط به زندگی مردم همین مسأله‌ی پیوندها و تشریحها مباحثی هستند که فقه باید وارد این میدانها شود. نمیشود با نظر سریعی به آنها نگاه کرد و خیال کنیم که حل خواهند شد. نه؛ اینها هم مثل بقیه‌ی ابواب فقهی هستند. شما ببینید در باب عبادات و طهارت و صلات، فقهای ما چه دقّتهایی کرده‌اند! این ذهنِ جوّال آنهاست. این، عیب هم نیست. میپرسند که چرا آنها، این همه دقّت کردند؟ پاسخ این است که ذهنِ جوّال است که کار میکند؛ منتها ممکن است اولویت و تقدّمِ امروز، با گذشته متفاوت باشد. امروز، چیزهایی تقدّم دارد که باید ذهن را جولان داد و کار کرد و آن موارد را به بحثهای عمومی گذاشت.

از بیانات امام خامنه ای  در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی ۱۳۷۴/۰۹/۱۳

یکی از مهمترین کارها تدوین روش شناسی دروس خارج برای حل مسائل جدید و مستحدثه و آسیب شناسی دروس خارج فعلی در این زمینه هاست. و شایسته است عزیزان صاحب نظر در این دو زمینه شروع به تالیف بفرمایند.

خارج فقه بانکداری

حضرت آیت الله مکارم شیرازی حفظه الله اینجا و اینجا

استاد مرتضی ترابی اینجا

استاد اکبر ترابی شهرضایی اینجا

استاد مصطفی اشرفی شاهرودی اینجا و اینجا

استاد محمدتقی شهیدی پور اینجا و اینجا و اینجا و اینجا و اینجا

فقه بورس :

آیت الله احدی اینجا

آیت الله علیدوست اینجا

آیت الله عندلیبی اینجا

آیت الله هادوی اینجا

کتابهای دروس خارج گونه اساتید:

فقه نظام اقتصادی اسلام آیت الله اراکی اینجا

همچنین ببینید:

بخش فقه الاقتصاد سایت مفتاح اینجا

مجله اقتصاد اسلامی اینجا

مقالات فقه اقتصادی اینجا

بخش درس خارج فقه اقتصادی سایت وسایل اینجا

حضرت امیر صلوات الله علیه در نهج البلاغه می فرمایند. :مَا غُزِيَ قَوْمٌ قَطُّ في عُقْرِ دَارِهِمْ إِلاَّ ذَلُّوا

اگر زودتر حوزه به سراغ اقتصاد غربی مادی گرا رفته بود و کار این اقتصاد را می ساخت امروز مبتلا نبودیم به این که طلاب گرفتار بورس و دیرکرد و بانک و بیمه و امثالهم شوند….