کرونا و پاسخ به چند شبهه الهیاتی
در این مطلب در قالب سوال و جواب به بررسی شبهات الهیاتی و دینی می پردازیم که به موازات شیوع کرونا در فضای مجازی و سایر محافل شایع شد.
سوال:
چرا خدا چیزهایی که شر و بدی هستند را مثل ویروس کرونا یا هر بیماری دیگری را خلق می کند؟
جواب:
در الهیات و فلسفه اسلامی ثابت شده است که موجودی که خیر محض است و هیچ جهت شری در او راه ندارد، مخلوق و معلولی که شر باشد نمی آفریند.
و به اصطلاح از خیر من جمیع الجهات، شر بما هو شر صادر نمی شود.
بنابراین همه موجودات عالم که مخلوق خدای متعال هستند خیرند و به تعبیری هر موجودی ازآن جهت که وجود است خیر است.
سوال:
یعنی می گویید شری در عالم نداریم؟!! پس این همه مشکلاتی که فقط ویروس کرونا به همراه آورده چه می شود؟
این همه مرگ و میر در سطح جهانی، این همه بیکار شدن ها و خانه نشین شدن ها، این همه مشکلات اقتصادی و … مصیبت و بدبختی نیستند؟
جواب:
اینکه ما بعضی اشیاء را شر می دانیم یا بدین جهت است که آن امور از سنخ نیستی اند و به اصطلاح عدمی اند مثل نادانی و ناتوانی و فقر؛
یا بدین جهت است که آن امور منشأ نیستی در اشیاء دیگر شده اند مثل سیل و زلزله و ویروس که مثلا سبب عدم حیات انسانها می شوند یا باعث عدم اشتغال کارگران می شوند.
نیستی ها و عدمها ناشی از علتی نیستند چون در جای خود ثابت شده است که ویژگی های علت و معلول در عدم ها جاری نیست بنابراین نمی توانیم آنها را به خدا نسبت دهیم. معلوم است که عدمها و شرور چیزی غیر از نبود وجودها و خیرها نیستند.
اموری که سبب امر عدمی در سایر اشیاء می شوند و بدین جهت ما آنها را شر می دانیم، هرچند خودشان موجودی از موجوداتند اما شر بودنشان از جهت وجود خود آنها و به اصطلاح وجود فی نفسه آنها نیست بلکه شر بودنشان از جهت مقایسه ای آنها با امور دیگر و به اصطلاح از جهت وجود اضافی و نسبی آنها است.
مثلا نیش عقرب از جهت وجود خودش شر نیست بلکه از آن جهت که سبب مرگ سایر موجودات می شود موصوف به شریت می شود. پس هرچه که شر است برای خود شر نیست بلکه برای چیزهای دیگر شر است.
در فلسفه تبیین شده است که وجود حقیقی هر شیء، وجود آن برای خودش است و وجود شیء در مقایسه با دیگران امری اعتباری و انتزاعی و التبه لازمه لاینفک وجود حقیقی اش است.
و این وجود مقایسه ای و اضافی، به علت شیء استناد نمی یابد.
پس شر بودن این موارد و از جمله ویروسها را نمی توان به خداوند تعالی که خیر محض است نسبت داد و شریت آن را ناشی از خدا دانست.
سوال:
یعنی می خواهید بگویید چیزهایی مثل کرونا جنبه خیریت دارند؟ چطور چنین چیزی ممکن است؟
جواب:
همان طور که گفته شد همه چیزهایی که ما گمان می کنیم شر و بدی اند، از نیکی ها و خیرها لاینفک و جدایی ناپذیرند. به تعبیری هیچ شری (که در حقیقت شریتش هم پنداری است) شر محض نیست و در آن خیرهای متعدد نهفته است.
در مورد همین ویروس مورد بحث می توان به چند نمونه اشاره کرد:
الف ـ اتحاد و همدلی ای که میان آحاد جامعه برای مبارزه با آن به وجود آمده کم نظیر است.
شاید هیچ چیز دیگری مثل این شرور ادعایی نتواند چنین فعالیتهای جهادی و گروه های امدادی متعدد مردمی و حضور حداکثری مردم در رزمایش برادری و مواسات را نتیجه دهد. و همین مساله زمینه ساز رشد اجتماعی و تکامل جمعی بی سابقه است.
ب ـ روشن شدن توان داخلی و قدرت حرکت جهادی مردمی و بی نیازی از بیگانگان و استغناء از دراز کردن دست حاجت به سوی حکومت های استعمارگر و استثمارگر.
امروز همه دیدیم که کشورهای به اصطلاح پیشرفته در تهیه مواد و ملزومات بهداشتی مواجهه با این ویروس برای بیمارستانها و کادر درمانی به چالش افتادند اما در جامعه اسلامی ما به لطف خدا و همت جهاد مردمی و تولید داخلی جهادی چنین مشکلی وجود نداشت.
ج ـ در بحرانی که این ویروس برای کل دنیا به همراه آورد، مشت مدعیان حقوق بشر و مدعیان مدافع انسانیت برای همگان باز شد.
دولتهایی که خود را مهد آزادی و حقوق بشر می دانستند تبدیل به سارق اقلام بهداشتی سایر دولتها و ملتها شدند.
بیمارانِ سالمندِ خود را رها کردند تا در همان حالت بمیرند. آزادی در کشورشان آن قدر زیاد بود که مجبور شدند برای اقلام بهداشتی شان اسکورت و محافظ نظامی قرار دهند.
اکنون دلهای پاک با مطالعه وضعیت میهن اسلامی ما، آزادی و امنیتی را که اسلام مژده آن را داده است به طور ملموس درک می کنند.
د ـ بزرگترین اقتصادهای دنیا به واسطه بحران پیش آمده دچار مشکل شدند و تکبر آنها در چشم جهانیان فروریخت.
هـ ـ ناو جنگی ای که دولت مستکبر ایالات متحده با آن به همة دنیا فخر می فروخت و آن را مایه ترساندن بعضی ممالک کرده بود، به واسطه اینکه سرنشینانش دچار این بیماری شده اند، هیچ کشوری و دولتی دیگر پذیرنده آن نیست و در میانه دریاها سرگردان است و اکنون کسی کمترین توجهی به آن نمی کند.
و ـ این ویروس باعث شد تا در همه دنیا دلهای مردم به معنویت حقیقی که سرچشمه آن خداوند واحد متعال است متوجه شود.همه ما این مساله را حتی در مردمان غیر ادیان ابراهیمی هم دیدیم.
اساسا خدای متعال دوست دارد همه بندگان به سمت او بیایند و او را بخوانند تا او هم آنها را استجابت کند.
اما وقتی ما در شرایط عادی زندگی غرق در مادیات و شهوات می شویم و از او غافل می گردیم، گاهی با یک مخلوق بسیار کوچک کاری می کند تا همه عالمیان متوجه او گردند.
او دوست ندارد هیچ یک از بندگان خود را در آتش ابدی ببیند.
به نظر شما کدام یک ترجیح دارد: اینکه انسان در حال بیماری اما با توجه و تضرع به خداوند تعالی بمیرد و با این حال به دیدار خدا بشتابد یا اینکه بدون بیماری اما در حالی که خدا را فراموش کرده و غرق در گناه و لذتهای زودگذر دنیا است بمیرد اما در آن دنیا در عذابی ابدی بماند؟
از همه این موارد که بگذریم، این شرور مقایسه ای و نسبی، در مقایسه با مجموع خیرها و نیکی ها که در عالم هست واقعا خیلی کمترند و در جهانی که مشاهده می کنیم حتی در همین وضعیت فعلی که درگیر این ویروس است، خیرهای محض بیش از شرهای مقایسه ای اند.
سوال:
اگر خدا قادر مطلق است، چرا جهان را به گونه ای نیافرید که برای رسیدن به این خیرها ، هیچکدام از این مصیبتها و گرفتاری ها پیش نیاید؟
جواب:
این مساله به خاطر نوع این عالم مادی است. به دلیل محدویت ماده و جسم و حاصل نبودن همه کمالات برای آن، تزاحمها و تعارضها در این عالم شکل می گیرند.
گاهی رسیدن یک شیء به کمالش با رسیدن شیء دیگری به کمال خودش تزاحم می کنند و بالاخره در این تزاحم و تعارض یکی بر دیگری غلبه می کند.
بسیاری از موجودات هم برای رسیدن به کمالات خودشان می بایست از همین مرحله مادی عالم شروع کنند و اگر بخواهند به خیر نهایی برسند باید این مسیر تکامل تدریجی را طی کنند.
البته خداوند متعال قادر است عالمی را بیافریند که هیچ تزاحم و تعارضی در آن نباشد و همه موجودات آن به کمال خودشان رسیده باشند بدون اینکه مزاحم کمالات دیگر موجودات شوند.
به بیان دیگر عالمی که حتی این شرور مقایسه ای و اضافی هم در آن نباشد و هیچ موجودی منشأ عدمی برای موجود دیگر نشود لذا از این جهت آن عالم خیر محض باشد. که البته با ادله محکم عقلی و نقلی روشن است که چنین عالمی را هم خلق کرده است.
سوال:
حال که این طور است چرا خدا خلق این عالم ماده را ترک نکرد و به همان عالم برتر اکتفا ننمود؟
جواب:
اگر به خاطر این شرور قلیل و مقایسه ای که در این عالم ماده و تزاحمات هست، آن را خلق نمی کرد، در واقع به خاطر شر کم، خیر زیادی را که در خلقت این عالم بود ترک کرده بود و به اصطلاح به خاطر شر قلیل ترک خیر کثیر کرده بود، که اتفاقا چنین چیزی با حکمت و عدالت آن ذات مقدس ناسازگار بود.
به نظر شما کدام حالت بهتر است، به انسان اراده نمی داد و او را به سلاح اختیار مسلح نمی کرد و او همچون بعضی دیگر از مخلوقات نمی توانست به اختیار خود در مسیر کمال قدم گذارد یا اینکه انسان را دارای اراده می گرداند تا با انتخاب خودش مسیر سعادت را برگزیند و همت خودش را در این دنیای مادیات و تزاحمات در مسیر رسیدن به کمالات و رشد همه جانبه به کار گیرد؟
هر عقل سلیمی حالت دوم را ترجیح می دهد؛
اما لازمه مختار بودن انسان این است که ممکن است که این اختیار را در مسیر منفی به کار گیرد و به اصطلاح باعث شرور اخلاقی شود.
نمونه بارز این امر آلودگی بی رویه محیط زیست و ویران کردن جنگلها و منابع آبی و … است که به دست همین بشر دارای اراده اتفاق افتاده است.
اگر این فرضیه درست باشد که ویروس فعلی ساخته دست خود بشر و نوعی سلاح بیولوژیکی است، مطلبی که گفته شد بسیار روشن تر است و مصیبتی را که خود انسان برای خودش ساخته است نمی توان به خداوند متعال نسبت داد.
سوال:
حال که این دنیا این گونه است، اگر خداوند عادل است چرا کاری نمی کند که این مشکلات برطرف شود؟
چرا جلوی این همه مرگ و میر را نمی گیرد؟
چرا زودتر جهان را از این ویروس راحت نمی کند؟
جواب:
در جای خود به اثبات رسیده که سنت الهی بر اجرای امور از طریق اسباب آن است.
برای تحقق هر امری در عالم ابتدا باید علت های لازم آن محقق شوند؛
خواه علت های مادی یا علت های معنوی، خواه علت هایی که ما می شناسیم یا علت هایی که نمی شناسیم اما می تواند در دسترس ما باشد یا علت هایی که نمی شناسیم و از دسترس ما هم خارج است.
البته این آثار را خداوند در این علتها قرار داده است، به واسطه جایگاه و رتبه وجودی شان در سلسله هستی.
این مطلب به این معنی نیست که این اسباب هم رتبه خداوند باشد و مثلا خداوند متعال علتی باشد و این علل هم علتی در کنار و هم رتبه او، بلکه اینها نه در اصل وجودشان و نه در تاثیرگذاری شان مستقل از خالق هستی بخش نیستند و همه محتاج اویند و اثرگذاری هر کدام وام دار علت مافوق خود است تا اینکه سرانجام به علت العلل منتهی می گردند.
به اصطلاح تاثیر اینها در طول تاثیر و اراده خدا است نه در عرض آن.
بر این اساس عامل بیماری زا مثل ویروس باعث بیماری می شود و برای درمان بیماری باید از عوامل مادی ویروس زدا مثل داروها و واکسن ها استفاده کرد یا به پزشک حاذق مراجعه نمود و نیز از عوامل معنوی مقابله با بیماری مثل دعا و صدقه و نذر بهره گرفت.
و البته تاثیر همه اینها در نهایت مشروط به اذن و اراده الهی است.
به این معنی که برای شفا یافتن که خدای متعال آن را عطا می کند باید از طریق این اسباب یا اسباب دیگر اقدام کرد. و انسان برای رسیدن به آن اثر باید به اسباب و موثرات آن دست یابد.
مثلا خداوند تعالی از یک سو خودش را شفا دهنده خوانده و از سوی دیگر شفا را در عسل قرار داده است و این دو هیچ منافاتی با یکدیگر ندارند و یکی راه رسیدن به دیگری است.
پس نمی توان درمان نشدن این بیماری یا طولانی شدن سیر جهانی درمان آن را با عدالت خداوند متعال در تنافی دانست.
یا مثلا اگر کسی خود را از ساختمان بسیار بلند به پایین پرت کند و در اثر اصابت با زمین به شدت مجروح شده و بمیرد نمی توان گفت اگر خدا عادل بود جلوی مرگ این شخص را می گرفت.
یا مثلا زن و مردی که با هم تناسب خونی ندارند و پزشکان به آنها تذکر دادند که در اثر ازدواجشان، فرزندان بیمار یا ناقص متولد خواهند شد، اگر با هم ازدواج کردند و فرزند آنها دچار چنین نقصهایی شد خودشان عامل نقص این فرزند هستند و نمی توانند این مساله را به حساب بی عدالتی خداوند بگذارند.
سوال:
اگر این طور است، پس چرا دین مخالف رعایت مسائل بهداشت یا راه حل های پزشکی نوین است؟
جواب:
نباید حرف و عمل برخی دین داران را به پای اصل دین گذاشت.
ثابت شده است که دین حقیقی و تحریف نشده هیچ تضادی با علم نوین ندارد و اتفاقا در بعضی حوزه های حسی و تجربی راه را برای علم نوین باز گذاشته است و شناخت بعضی از علتها به واسطة کشفیات همین علم تجربی حاصل می شود.
نباید گمان کرد که علم ما را به سویی می برد و ایمان به سویی دیگر؛ نه تنها این گونه نیست بلکه علم و دین به نوعی مکمل یکدیگرند.
به تعبیری علم در مقابل هجوم بیماری ها، سیلها، زلزله ها و طوفانها ایمنی می دهد و ایمان در مقابل اضطرابها، تنهایی ها، احساس بی پناهی ها، و پوچ انگاری ها.
لذا نیاز انسان به علم و دین توأمان است.
به همین دلیل است که عالمان راستین دین در مساله این بیماری اخیر در کنار توصیه به دعا و توسل و مسائل معنوی، اولین کسانی بودند که بر رعایت دستورات بهداشتی و توصیه های پزشکان تاکید کردند و همه دینداران و عموم مردم را به این امر فراخواندند؛
علاوه بر اینکه خودشان هم به این توصیه ها پایبند بودند.
منابع
بازنشر از: نشریه نجوا، پیش شماره دوم، تیر ۹۹
• قرآن کریم
• الاسفار الاربعه (ملاصدرا)
• الاشارات و التنبیهات (ابن سینا)
• اصول کافی (ثقه الاسلام کلینی)
• انسان و ایمان (شهید مطهری)
• آموزش فلسفه (آیت الله مصباح یزدی)
• جهان بینی توحیدی (شهید مطهری)
• عدل الهی (شهید مطهری)
• متافیزیک (ارسطو)
• نهایه الحکمه (علامه طباطبایی)
• کانال حکمت اسلامی
