اهداف تعلیم و تعلّم سیوطی / استاد روح الله راسل

اهداف تعلیم و تعلّم سیوطی

۱.      انس روزانه با قرآن کریم(لا اقل روزی ۵۰ آیه). طلبه ادبیات می خواند برای فهم قرآن و حدیث، لذا باید هر روز با متن معیار(قرآن کریم) ارتباط داشته باشد.

کتابچه «طلیعه انس» را باید علامت بزند.

۲.      کتاب حل تمرین سیوطی: فرهنگ نحوی ساختارهای قرآن کریم، مرتضی کریمی نیا، نشر هرمس. بعد از اتمام هر باب آیات مرتبط با آن را حل می کند.

۳.      آیاتی که به عنوان شاهد مثال در سیوطی آمده: یکی از بهترین موقعیت ها برای آشنایی بیشتر با قرآن و تجزئه و اعراب، همین آیات است.

هرگاه به آیه ای رسید، باید این مراحل را طی کند:

۱.      ملاحظه آیه در قرآن کریم(قبل و بعد و لحاظ قرائن)

۲.      ارائه «فضای آیه» به این معنا که مثلاً از قول چه کسی است؟ و چه توضیحاتی پیشینی لازم است که وقتی ترجمه آیه ارائه می شود به خوبی فهم شود.

۳.      لغاتی که معنایش واضح نیست(بلکه ترجیحاً تمام لغات) را در لغتنامه «المعجم الوسیط» ببیند.

۴.      ترکیب دقیق آیه توسط خودش، سپس مقایسه با کتب اعراب قرآن نظیر «الجدول صافی»، «اعراب القرآن درویش»، «التبیان فی اعراب القرآن عکبری»

۵.      ارائه ترجمه کامل و دقیق آیه

۶.      یافتن شاهد مثال در آیه

مثال: در باب اشتغال اینگونه آمده

نحو ﴿أ بشرا منّا واحدا نتّبعه﴾(قمر، ۲۴)

فضای آیه

قول قوم ثمود درباره حضرت صالح ع پس از آنکه به ایمان دعوت شدند.

صرف و لغت

اتَّبَع

بر اساس آنچه در باب افتعال صرف ساده آموختیم این ریشه ها برای این کلمه متصور است: تبع، وبع، یبع، إبع، ثبع

با مراجعه به الوسیط روشن می شود که:

۱.      ابع، ثبع، یبع: چنین ریشه هایی نداریم.

۲.      وبع: فقط یک اسم از این ریشه به کار رفته: الوَبّاعَة

۳.      تبع: إتَّبع: ۴ معنا دارد که در همه آنها یک مفعولی است و معنای مرتبط با آیه عبارت است از:

اتّبعَ الشیءَ: سارَ ورائَه و تَطَلَّبَه: آن چیز را دنبال و طلب کرد. 

اعراب

أ: حرف استفهام انکاری، صدارت طلب

بشراً: مفعول به باب اشتغال(فعل مقدر: نتّبِعُ) حالت مرجوح این بود که این واژه «بشرٌ» باشد لکن در قرآن حالت راجح آمده.

منّا: متعلق به محذوف، صفت برای «بشراً»[الجدول احتمال دیگری داده، درویش هم حرفهای دیگری دارد]

واحداً: صفت دوم[التبیان عکبری، نقش دیگری داده]

نتبعه: فعل و فاعل و مفعول به، جمله «مفسِّره» لا محلّ له من الاعراب

ترجمه

آیا تبعیت کنیم بشری تنها[بدون عدّه و عدّه] از میان خود را؟ آیا تبعیت کنیم وی را؟

نکته ترجمه

اگر اسمی در عربی در این قالب آمد: «اسم+ نعت از نوع جار و مجرور+ نعت دوم» در ترجمه فارسی جای دو نعت عوض می شود.

رک: فرهنگ نحوی ساختارهای قرآن، ص۱۸۶ و مثال های متعدد قرآنی این بحث

شاهد مثال در آیه

«بشراً» مفعول به باب اشتغال است. بعد از چیزی آمده که غالباً بعد از آن چیز فعل می آید(همزه استفهام) لذا راجح النصب است هرچند مرفوع خواندنش هم جایز است.(در قرائت قراء عشره همه این کلمه را منصوب خوانده اند)

۴.      آشنایی با احادیث برگزیده اهل بیت علیهم السلام در ابتدای ساعت درسی توسط استاد. این احادیث از حیث معارفش گزیده شده نه از حیث داشتن نکات ویژه نحوی اما برای ترجمه آن حتماً نکات مهم لغوی، صرفی و نحوی آن بیان می شود.

۵.      ترجمه دقیق اشعارِ شاهد مثال در سیوطی

مطالعه اشعاری که سیوطی به عنوان شاهد مثال ذکر کرده، فوائدی مهم دارد:

۱.      در شعر به جهت درست شدن وزن و قافیه آن، معمولاً ترتیب الفاظ به هم می ریزد، لذا اعراب(ترکیب) آن مشکل است و اگر کسی بتواند شعر را خوب اعراب کند، در اعراب قرآن موفق تر است.

۲.      درصد معتنا بهی از اشعار عرب جاهلی در فضای مرتبط با «بطن» یا «فرج» سروده شده. با مطالعه این اشعار انسان هرچه بیشتر پی به عظمت معارف قرآن و اعجاز آن می برد.

۳.      با مطالعه این اشعار مرتبط با «بطن» و «فرج» فضای نزول قرآن را از حیث فهم معارف دین بهتر فهمیده، در نتیجه در «فهم ظواهر قرآن» موفق تر است. چراکه «ظاهر قرآن» را باید طوری فهمید که «چنین عرب جاهلی» می فهمیده وگرنه از «عربی مبین» بودن خود خارج می شود.

البته این در حوزه ظاهر قرآن(عبارت قرآن) است. سخن از «اشاره»، «لطائف» و «حقایق» نیست.(حدیث: العبارة للعوامّ و الاشارة للخواص و اللطائف للاولیاء و الحقائق للانبیاء)

۴.      برخی طلاب مبتدی تصور می کنند که قواعد نحوی را منطبق بر قرآن کریم نوشته اند. مطالعه این اشعار نشان می دهد که قرآن کریم در حوزه ساختارهای نحوی از خود ابتکار به خرج نداده بلکه از ساختارهای موجود در زبان عربی استفاده نموده، لذاست که «عربی مبین» است.

۶.      مراحل مطالعه سیوطی توسط طلبه

۱.      مطالعه شعر ابن مالک و تلاش برای فهم آن با استفاده از ترکیب شعر و لغتنامه

۲.      نوشتن سؤالات: مثلاً چرا گفت: «و اسمٌ و فعلٌ ثمَّ حرفٌ الکلمُ» چرا «ثمَّ»؟

۳.      مطالعه روزنامه وار متن سیوطی

۴.      تشخیص ارکان جملات سیوطی(مبتدا و خبر/ فعل و فاعل) و حذف فضله ها

۵.      حرکت گذاری متن(در فعل: تمام حرکات، در اسم: حرکت حرف آخر)

۶.      مراجعه به صرف ساده و صمدیه در موارد لازم(مثل آنکه نمی داند این کلمه را در شعر بدل بگیرد یا عطف بیان. یا مثلاً مفهوم «اسم جنس جمعی» را یادش رفته)

۷.      در طول مطالعه سیوطی آنقدر باید به صرف ساده و صمدیه مراجعه کند تا مطالب آنها به حافظه بلند مدتش منتقل شود(جی۵)

۸.      ترکیب کامل اشعار ابن مالک

۹.      آهنگین خواندن متن شعر و سیوطی با تمام حرکات که حاکی از فهم متن است.

۱۰. متن را باید بدون وقف کردن بخواند چراکه خیلی اوقات نکته مهمی در همان کلمه آخر است که بر آن وقف می کند. مثال: ثمَّ الکلمُ علی الصحیحِ «اسم جنس جمعی». جمعی: آیا وصف مضاف است یا مضاف الیه؟

۱۱. حل نکات مهم متن:

·         ارجاع ضمائر

·         یافتن مشار الیه

·         یافتن متعلق جارّ و مجرور

·         مصداق «ما» موصول(توجه به «مِن» بیانیه که احتمالاً بعد از آن آمده)

·         ترجمه دقیق کلماتی نظیر: ایضاً، کذلک، مطلقاً و …

·         …

۱۲. بعد از آنکه طلبه کارهای فوق را انجام داد باید «مبـــــاحــــــثه» کند. سرگروه موظف است در ابتدای هفته، گزارش مباحثه گروه خود را به استاد ارائه کند(زمان مباحثه در هر روز، غائبین، موضوع مباحثه … را در فرم مربوطه پر می کند)

۱۳. حضور جدی و بدون غیبت و تأخیر در کلاس

۱۴. انجام پژوهش های مختلفی که توسط استاد به طلبه محوّل می شود.

۱۵. بعد از مطالعه کامل متن سیوطی و حل آن در کلاس، باید دقت کند که سیوطی پاسخ کدام سؤال او را در حل شعر ابن مالک نداده است. آن سؤالات را باید با کمک استاد و پژوهش حل کند.

۷.      «حفظ اشعار ابن مالک» به این صورت که در طول هفته، تمام ابیات آن هفته را حفظ می کند و در آزمون هفتگی می نویسد. ضمن آنکه این اشعار هر روز در کلاس سؤال می شود.

۸.      پس از اتمام توضیحات یک بیت شعر ابن مالک در کلاس، لازم است در صفحه مربوط[اشعار ابن مالک با توضیح مختصر] یک خلاصه ای از معنای شعر و ترکیبِ مهم ترین کلمات آن بنویسد. این نوشته ها بهترین سرمایه در آینده است.

۹.      کنار گذاشتن کتاب و کار با «لپ تاپ»: ورد، تایپ ده انگشتی، وان نوت، نرم افزار ادبیات عرب، قاموس النور، معجم الوسیط، جامع التفاسیر، جامع الاحادیث، حدیث اهل بیت، شجره طوبی و …

۱۰. آشنایی با کتب ادبیات عرب که در نرم افزار ادبیات عرب نور موجود است مانند کتاب شناسی های ذیل:

۱.کتاب شناسی و شخصیت شناسی «ابن مالک، سیوطی، ابن هشام»

۲.کتاب شناسی کتب شرح ابن مالک که در هر ماه تحصیلی باید با یکی از آنها کار کند از جمله: ابن عقیل، اوضح المسالک، التصریح علی التوضیح، اشمونی، حاشیة الصبان علی الاشمونی، النحو الوافی و …

دانلود نسخه چاپی

از طریق لینک زیر میتوانید فایل پی دی اف این یادداشت را دانلود بفرمایید.