طلبگی تا اجتهاد

بسم الله الرحمن الرحیم

در گذشته کسانی که در علمی خبره می شدند با استفاده از اشراف خود اقدام به مختصر نویسی در آن علم می نمودند. این مختصر نویسی ها عموما برای فرزندان، اقوام و یا طلاب نوپا نوشته می شد و بعدها به صورت متون درسی حوزه های علمیه در می آمد.
مختصرات معمولا شامل اساسی ترین مسائل علوم بودند که باید هر متعلمی ابتدا آنها را می آموخت و از تفصیل و موشکافی خالی بودند. عموما در آنها نظرات مشهور آورده می شد و در مواردی که نویسنده روی برخی نظرات اجتهادی خود پافشاری داشت آن را با نیش قلم در دل مختصر جای می داد.

از بزرگانی که در صرف و نحو مختصر از خود به جای گذاشته اند می توان به شیخ بهائی، شیخ الرئیس بو علی سینا، جناب ملاصدرا، ملا عبدالقاهر جرجانی، ملا سعد الدین تفتازانی، ابن مالک آندلسی، ملا ابوالفتح عثمان بن جنی نام برد که برای اقوام خود مختصر نوشته اند.  آنچه امروزه در حوزه های علمیه مغفول واقع شده است ارزش فوق العاده ی این مختصرات است که به صورت چکیده، ساختاریافته و سرفصل وار، امهات مطالب یک علم را در کمترین عبارت ارائه نموده اند. البته این اختصار فوق العاده در برخی مختصرات و برخی فصول آنها باعث شده است بسیاری طلاب از پیچیدگی های عبارتی این متون شکایت داشته باشند. در حالی که با کمی صرف وقت و کمک استاد این پیچیدگی ها به راحتی حل می شود و لذت حل معما در حین تحصیل کام طلبه را شیرین تر می نماید هر چند می توان با افزودن کلمات کمکی در درون قلاب این گیرهای عبارتی را هم رفع نمود و طلاب را آسوده خاطر نمود. گرچه این موارد که نهایتا کمتر از ده درصد این متون را تشکیل می دهد باعث اغلاق و پیچیدگی موضعی آنها شده است ( مثل ان کان کالخلیل فکالخلیل در صمدیه) اما حق این نیست که به خاطر این اغلاق و پیچیدگی های محدود خود را از چنین نعماتی محروم کنیم.
شایسته است اولا برای انتقال بهتر مطلب و فهم راحت تر، این متون ابتدا به صورت نمودار درآیند تا طلبه عظمت کار نویسنده و هنر او را در ارائه ی نمودار گونه ی مطالب را در اعصار پیشین دریابد (مثلا اینجا را ببینید : شاهکار ابن هشام در مغنی) و سپس موارد ده درصدی پیچیدگی هم با پیوست توضیحات موجز و عبارات درون کمانکی و درون قلابی ما بین متن برای طلبه هموار شود تا در دست انداز این عبارات گیر نکند. یقینا شیرینی شنیدن منطق از بزرگانی چون شیخ بهائی، ملاصدرا و بوعلی رحمهم الله ارزش آن را دارد که یک بار این متون نموداری شده توسط هر یک از طلاب مرور شوند. حتی اگر طلاب دروس را در متون جدید هم یاد گرفته اند باز هم شایسته است برای یک بار هم که شده این تراث درس نامه ای دیده و در صورت توفیق به سرعت مباحثه شود تا از نکات نغز و کلیدی کارسازی شده توسط بزرگان در دل آنها محروم نشوند.
 هنرامثال ملا سعد الدین تفتازانی که موجزترین متن منطقی را در حدود دو هزار کلمه ارائه داده است به هیچ وجه نباید مغفول واقع شود و کتاب تهذیب المنطق او که حاشیه ی ملاعبدالله بر آن سالها متن درسی بوده است حداقل یکبار باید توسط هر طلبه دیده شود.
از طرفی درس نامه نویسی در گذشته به شکل مختصرات یک کار فنی و تخصصی بوده است و می توان روی اسلوب ان کتابها و مقالاتی نوشت و نباید این سبک بدیع و زحمات و تراث مهم از بین بروند. برای مقایسه ی این تراث با درس نامه های جدید بهتر است اول این درس نامه های مختصر قدیم به شکل امروزی بازآرایی و زیباسازی و ساختار سازی شوند و بعد با درس نامه های امروزی مقایسه شوند تا مقایسه عادلانه، پایاپای و جوانمردانه باشد نه این که نسخه ی خطی درهم و بر هم و پرغلط و ساختارسازی نشده ی درسنامه های قدیم را با نسخه های چند رنگ و نموداری یا شبه نموداری و تمرین دار امروزه مقایسه نمود. در گذشته به دلیل لزوم صرفه جویی در وقت استنساخ و کاغذ امکان نموداری نویسی و اتلاف فضا در کاغذ مانند امروز مهیا نبوده است و به همین دلیل گاهی مثال زدن را هم که راحت ترین بخش تدریس است به عهده ی استاد می گذاشتند تا هم استاد بتواند بدون زیاد شدن بیهوده متن درسی به تعداد کافی با توجه به استعداد شاگرد مثال بزند و هم زحمت استنساخ برای شاگرد موجب دلزدگی او نشود. هنر آن است که منطق را آدمی در حدود دو هزار کلمه خلاصه کند که حدود نصف یک مقاله ی امروزی است. امروزه برای یک ادعای ساده حداقل در فضای علمی باید یک مقاله نوشته شود تا این ادعا عرضه و در مجامع علمی طرح شود ولی در گذشته علما ادعاهای خود را با نیش قلم در میان شرح کتب دیگران جاسازی می کردند تا هم موجب تکبرشان نشود و هم فقط افرادی که سطح شان می رسد و موشکاف و کنجکاو و اهل مطالعه ی مفصل هستند ارزش ادعا را بفهمند و بتوانند آن را ارزیابی کنند و هر کسی متوجه نظرات خاص آنان نشود (البته این قضیه عموما سرعت رشد علوم را که ناشی از تضارب آرام آراء بود می گرفت و مطلوب نبود).
عبارت کمتر موجب ریختن ترس نوآموز و تازه وارد می شود و باعث می شود که مطالب علم به صورت درختواره از اسکلت و تنه به سمت شاخه های بزرگ و سپس شاخه های کوچک در ذهن او جای گیرد که امروزه نیز در روشهای آموزشی بهترین سبک آموزش را تری چارتها tree chart و تری دایاگرمها tree diagram می دانند و با عنوان نقشه ذهنی و درخت حافظه نیز از آنها یاد می شود (اینجا)
حضرت امام خامنه ای حفظه الله خطاب به طلاب توصیه‌ فرمودند:
(انسان با سرهم بندی، محقق نمی‌شود، با برف انبار کردن، انسان فقیه و فیلسوف نمی‌شود، باید محکم، خشت خشت این پایه را روی هم بچینید و بروید تا به آن اوج برسید.)
یکی دیگر از نکات مهم در مورد این مختصرها اهمیت حفظ کردن آنها توسط کودکان مدرسه ای بوده است. پارسال که خدمت استاد میر هاشم حسینی حفظه الله اصول یک می خواندیم ایشان به شدت از این که بسیاری طلاب حتی ساختار اصلی مباحث اصول را در ذهن خود ندارند شکایت داشتند و ده ها بار روی تخته ساختار اصلی علم اصول را برای ما رسم فرمودند تا در ذهن ها ملکه شود. این قضیه اختصاصی به اصول ندارد و در سایر علوم مثل صرف و نحو و منطق و بلاغت و فقه هم بسیاری طلاب نقشه ی ابواب اصلی مباحث را در حافظه ندارند. در گذشته ابتدا در قالب یک مختصر ابواب و نقشه مباحث علم مورد تعلیم، در ذهن نو آموز حک می شد و حتما توسط او حفظ می شد و سپس به مسائل و ریزه کاری های علم ورود می شد که امروزه متاسفانه جای این تجربه خالی است.
حفظ برای کودکان نابالغ جذابترین و بهترین نوع آموزش است. زیرا هنوز قدرت عقلی او رشد نیافته است تا بتتواند خوب مطالب را تحلیل کند ولی شما با تحفیظ مطالب برای او اندوخته ای ماندگار درست می کنید که عمری به کمک ان مسائل را تحلیل می کند و روی آنها فکر می کند البته در حفظ باید به مسلمات و قطعیات علم بسنده نمود تا مبادا مطلب غلطی در حافظه ی نوآموز ثبت گردد و موجب دردسر در آینده برایش شود.

خواجه نصیر در مقدمه ی مختصر خود در هیئت می نویسد:

گمان چنان است که اگر این قدر ملکه کنند، بر تحصیل تمام  آن علم قادر شوند. و با شروع در آنچه مبادى و براهین این فن باشد، گستاخ گردند {قوت قلب و اعتماد به نفس پیدا کنند در این علم برای پیشروی در متون آن}( رسالة زبدة الهیئة خواجه نصیر، ص: 2)
 در قدیم دو مدل درس نامه وجود داشت یکی مختصر نویسی و دیگری ارجوزه نویسی (شعر سرایی مطالب علوم). شعرها گاهی به علت تنگ آمدن قافیه به قدری سخت فهم می شدند که موجب اخلال جدی در فرآیند آموزش می شدند ولی مختصرات خصوصا آنهایی که ساده تر نوشته شده بودند همواره مورد توجه و اقبال نوآموزان بوده اند.

اما چرا در این کتب، نکاتی به ظاهر منفی مانند مواردی محدود از پیچیده گویی و معماگونه گویی دیده می شود:

تراث دچار پیچیده نویسی و مجمل نویسی هستند به دلایلی
    1. تمرین ذهنی طلاب و افزایش قدرت حل معمای طلاب
    2. کم شدن و کوتاه شدن مطلب و خلاصه گویی
    3. جلوگیری از فهم افراد غریبه از متون و ساده و عوامانه نشدن مطالب و حفظ شان علما به خاطر فهم آنها
    4. ضرورت درس خواندن به همراه استاد به دلیل انتقال ظرافت های خاص علم و تاکید روی نقطه های مهم متن و همچنین ضرورت قرار گرفتن تحت تربیت انفسی استاد مهذب در عین رشد علمی

اشکالات به پیچیده گویی و معماگونه گویی در برخی عبارات :
    1. چرا عموم را محروم کنیم از این علوم - آیا حسد و بخل نیست؟ برای فضل دنبال عمل به علوم باشیم نه بخل علمی
    2. الان دیگر مجمل گویی به خاطر صرفه جویی معنا ندارد چون در یک هارد میلیونها صفحه جا می شود
    3. تمرین ذهنی طلاب را بهتر است جداگانه مطرح کرد و پیگیری کرد با کلاسهای حل معماهای منطقی و امثال آن زیرا چند کار را در یک متن پیگیری کردن باعث پیچیدگی و سر در گمی طلبه و استفاده نکردن همه ی طلاب می شود.
    4. مجمل نویسی باعث می شود اختلاف و تفسیرهای مختلف بوجود آید و وقت طلاب صرف این اختلاف برداشت ها شود...

سبک متون درسی قدیمی سبک قرآنی است..
سبک این متون قدیمی کارگذاشتن ظریف و دقیق نکات در دل مطالب است کما اینکه قرآن در دل داستانهایش همه نکات حکمی و اخلاقی و فقهی را کارگذاری نموده است
نکته ی دیگر آنکه قرآن کریم لایه لایه است و باید مکرر از اول تا آخر خوانده شود و هر بار لایه ی عمیق تری از آن فهم می شود کتب حوزوی هم چنین سبکی را داشته اند به دلیل انس علمای حوزوی با قرآن سبک درسی خود را به درس نامه ی حقیقی یعنی قرآن نزدیک نموده اند. یعنی این کتب نیز برای یک بار خوانده شدن تالیف نشده اند. و لذا  نباید انتظار داشت که در بار اول خواندن کتب حوزوی همه ی آن را صد در صد فهمید اصلا این کتاب نوشته شده که با چند بار خوانی از اول تا آخر فهم شود و برخی عام و خاص هایش ناظر به هم است و برخی مجمل و مبین هایش ناظر به هم است و باید در سیاتی ها و سیجی ها و کما تقدم ها و کما مر ها دنبال آن گشت
در واقع نویسندگان متون حوزوی دنبال آن بوده اند که خواننده را برای درس گرفتن از قرآن و تعامل با قرآن به عنوان یک کتاب درسی که یک عمر باید خوانده شود آماده کنند و کاری کنند که خواننده از یک کتاب را چند بار خواندن ملول نشود و با این مطلب انس بگیرد که می شود کتابی باشد که باید آن را مکرر خواند و هر بار نکات تازه ای از آن استخراج کرد. و طلبه دنبال آن باشد که مطالب آن را با هم تفسیر کند یعنی همان مطلبی که امروز اسمش تفسیر قرآن با قرآن است.

متن مختصر باعث تمرکز دانش آموز روی متن کوچک و یادگیری زودتر و سپردن آن به حافظه بلند مدت می شود، متون مفصل فعلی برای آموزش مناسب نیست و ماندگاری لازم را ندارد. ان شاء الله در آینده باید مختصرات ریاضی و علوم طبیعی را هم احیا نمود و حتی باید برای فیزیک و شیمی و علوم جدید هم مختصر تدوین شود. همچنین بهترین کار برای جمع شدن علاقه مندان به فقه حکومتی مانند فقه الاقتصاد و فقه الاجتماع و فقه الشعائر و امثال آن این است که مختصراتی برای این فقه ها تدوین شود تا محور بحث و کاوش های علمی حوزوی قرار گیرد.

از دیگر نکات مثبت این مختصرات می توان به زمینه سازی برای تمرکز و تقویت فرایند آموزش و همچنین زمینه سازی برای بازگذاشتن فضا برای تفکر ورزی دانش آموز و پر نکردن ذهن او با الفاظ و مثالها و استدلالها اشاره کرد.

در روایت آمده است که به دنیال روح اصلی و محورهای کلی علوم باشید و از فروعات و حاشیه ها و قالبهای بیانی مختلف تا می توانید اجتناب کنید:

قال أمیر المؤمنین (علیه السلام): خذوا من کل علم أرواحه و دعوا ظروفه فان العلم َ کَثِیرٌ وَ الْعُمُرَ قَصِیر

نکته ی دیگری که در مورد این کتب مطرح است نقش محوری آنها در تجمیع اقوال و نظرات و ایجاد محور مشترک برای علوم است. نویسندگان این مختصرات با محورسازی برای علوم باعث می شدند تا امکان تبادل آراء و نظرات در مسئله های مختلف در ذیل یک متن مشترک فراهم شود و هر از گاهی با نوشتن مختصری جدید کل دستاوردهای یک علم در مختصر جدید ارائه می شد و یک جمع بندی و قبض جدید از علم صورت می گرفت و سپس در قالب شروح و حواشی زمینه برای بسط جدید در علم فراهم می شد. و این قبض و بسطها به تنقیح و تهذیب و تکمیل علم در طول زمان منجر می شد.

همچنین خوب است که کتب درسی سطوح اولیه از اعاظم علم باشد که خیال شاگرد و استاد از قوت علمی و دقت متن راحت باشد و  نشود راحت به متون اشکال کرد. اشکال کردن به متن چیزی است که مثل خوره فرایند یادگیری را مخدوش می کند. باید صاحب متن و عظمت متن به قدری بزرگ باشد که هر شاگرد نوپا و  استاد تازه کاری جرئت اشکال کردن به متن را نداشته باشد. این مطلب باعث می شود در ذهن متعلم عظمت شخص صاحب متن نهادینه شود و شور و انگیزه اش برای فراگیری بیشتر شود و اگر حتی استاد به متن اشکال کرد شاگرد در مقام دفاع برآید و در ذهنش عظمت آن بزرگ به راحتی مخدوش نشود. در دانشگاه های امروزه نیز این مطلب وجود دارد دارد و سالهاست  در فیزیک یک و دو و ریاضیات دانشگاهی که اولین و پایه ای ترین دروس علمی دانشگاهی در رشته های فنی مهندسی هستند فیزیک هالیدی و ریاضیات توماس تدریس می شود و تدریس آنها به قوی ترین اساتید هر دانشگاه سپرده می شود تا دانشجو عظمت علمی آنان را حس کند و با خیل راحت از متن و ماتن به فراگیری علم ببپردازد. دغدغه شاگرد در مورد متن موجب تخریب فرایند یادگیری است و شک به مطالب مثل خوره در جان او جلوی اعتقاد و اعتمادش به مطالب را می گیرد و مطالب در ذهن او تثبیت نمی شود.

بالاخره برای نوشتن این درسنامه ها و اینطور خلاصه کردن مباحث کلی فسفر سوزانده شده  و انسان عاقل از تلاش های دیگران استفاده می کند و هنر این است که این تراث بر اساس معیارهای عاقلانه ارزیابی و بعد تهذیب، تکمیل و تتمیم شود کما اینکه در مواردی توسط برخی افراد خوش فکر چنین کارهایی انجام شده است مثل متممة الآجرومیة ....
از جمله تهذیبهای لازم این است که مثلا مثالهایی که اختلافات مذهبی درآنها هست مطرح نشود تا کتاب درسی فرقه های اسلامی در ادبیات و علوم مقدمات متحد شود و کم کم موجب وحدت بیشتر طلاب و علمای فریقین گردد ان شاء الله...
در ادامه جدولی از تراث و مختصرات درس نامه ای یافت شده خدمت عزیزان به همراه پیوند دانلود نسخه های ورد و پی دی اف و وان نوت و همچنین نمودار درختی ایکس مایندی و پی دی اف آن تقدیم می گردد. لازم به ذکر است که این نمودارها توسط طلاب گروه طلبگی تا اجتهاد به عنوان یک کار تمرینی طلبگی انجام شده است و ممکن است در مواردی در آنها اشتباه هم وجود داشته باشد که ان شاء الله به کمک اساتید و شما فضلای محترم در نسخه های بعدی اصلاح و و فایل جدید نسخه های بعدی جایگزین می گردد.
 در نهایت برای آنکه ارزش این مختصرات را بدانید آماری از تعداد واژه ی این کتب هم در ادامه تقدیم می گردد.

#تراث

#مختصر

#درس نامه

#تحصیل_سنتی

#حوزه_علمیه

#متون_درسی

#دانلود

#نمودار

بانک تراث درس نامه ای (مختصرات)

لازم است ذکر شود متن این مختصرات با زحمات فراوان تهیه شده است و در برخی موارد از روی نسخه خطی حروف چینی و نموداری شده است لذا عزیزان طلاب غنیمت بشمارند. در صورتی که تراث درس نامه ای دیگری نیز می شناسید برای اضافه شدن و معرفی اطلاع دهید تا در صورت مناسب بودن اضافه شود.

در مواردی که هنوز پیوند فعال نشده است درس نامه مورد نظر در حال آماده سازی برای انتشار است و به زودی با انتشار متن اصلی پیوند آن در این مطلب هم فعال می شود. بیشتر درس نامه ها نمودارسازی شده اند و در فهرست انتظار برای انتشار هستند تا به مرور منتشر گردند. اگر شما هم مختصر مفیدی سراغ دارید که در جدول ها نیامده معرفی بفرمایید و برای ما بفرستید در در صورت مناسب بودن نمودارسازی شود ان شاء الله.

راستی ان شاء الله به زودی درس نامه های جدید و امروزی این علوم هم معرفی خواهند شد.

برای تشخیص مختصر از غیر مختصر یکی ظاهر و نوع رویکرد به ارائه مطالب رو باید در نظر گرفت که مطالب  موجز و سرفصل وار ارائه شده باشه و یکی هم این که حجم مختصر کمتر از ده هزار کلمه باشه البته در چند مورد از مواردی که ارائه شده حجم بیش از ده هزار کلمه است که به دلیل اهمیت این کتب از این افزودگی چشم پوشی شده.

اساتید و طلاب فاضلی که علاقه مند به تکمیل این مجموعه هستند می توانند در تصحیح و افزودن نکات توضیحی حداقلی برای رفع پیچیدگی های عبارتی و اصطلاحی همکاری نمایند و طبق نمونه ارائه شده (تهذیب المنطق تفتازانی) بقیه ی موارد را تصحیح و تکمیل فرموده و برای گروه طلبگی تا اجتهاد بفرستند تا به نام خود این بزرگواران مجاهد منتشر شود.
هر کدام از بزرگواران که وارد همکاری شدند خواهشا طی یک پیام ذیل این مطلب بفرمایند که اسمشون ثبت بشه در بخش در حال تصحیح که موازی کار نشه

نـــــــــــــام کتــــــــــــــــــــــاب و مــــــولــــــــــــف	تعداد کلمه	ایکس مایند	PDF نمودار	PDF متن	وان نوت نموداری تصحیح و نکته گذاری شده	وان نوت نموداری خام	متن ورد آماده شده	در حال تصحیح
صرف
التعریف بضروری التصریف ابن مالک	757					دریافت		خیر
بناء الافعال فی علم الصرف برای مولف گمنام ایرانی	1945					دریافت		خیر
المقصود فی علم الصرف برای مولف گمنام	3477					دریافت		خیر
التصریف العزی زنجانی	3880					دریافت		خیر
التصریف الملوکی ابن جنی	4620					دریافت		خیر
عنوان الظرف فی علم الصرف هارون عبدالرزاق	5280					دریافت		خیر
العمد کتاب فی التصریف عبدالقاهر جرجانی	6891					دریافت		خیر
المفتاح فی الصرف عبدالقاهر جرجانی	8100					دریافت		خیر
مراح الارواح ابن مسعود	11530					دریافت		خیر
شافیه ابن حاجب	12600					دریافت		خیر

نام کتاب و مولف	تعداد کلمه	نمودار ایکس مایند	PDF نمودار	PDF متن	وان نوت نموداری تصحیح و نکته گذاری شده	وان نوت نموداری خام	متن ورد آماده شده	در حال تصحیح
نحو
عوامل جرجانی بی مثال	523					دریافت		خیر
التتمة فی النحو عبدالقاهر جرجانی	811					دریافت		خیر
نکتة الاعراب ابن هشام انصاری	1067					دریافت		خیر
آجرومیة صنهاجی	2220					دریافت		خیر
الارشاد فی النحو ملا سعد الدین تفتازانی	3792					دریافت		خیر
قطر الندی و بل الصدی ابن هشام انصاری	4690					دریافت		خیر
انموذج زمخشری	4760					دریافت		خیر
شذور الذهب ابن هشام انصاری	5307					دریافت		خیر
الاعراب عن قواعد الاعراب ابن هشام انصاری	5484					دریافت		خیر
الجمل یا جرجانیه عبدالقاهر جرجانی	6243					دریافت		خیر
صمدیه شیخ بهائی	7639					دریافت		خیر
کافیه ابن حاجب	9760					دریافت		خیر

نام کتاب و مولف	تعداد کلمه	نمودار ایکس مایند	PDF نمودار	PDF متن	وان نوت نموداری تصحیح و نکته گذاری شده	وان نوت نموداری خام	متن ورد آماده شده	در حال تصحیح
منطق
تهذیب المنطق ملا سعد الدین تفتازانی	2038	دریافت	دریافت	دریافت	دریافت		دریافت	تمام شده
منطقیات عیون الحکمه شیخ الرئیس بوعلی سینا	3100					دریافت		خیر
التنقیح یا لمعات مشرقیه جناب ملاصدرا	6705					دریافت		بله
شمسیه جناب کاتبی قزوینی	9500					دریافت		خیر
منطق التجرید خواجه نصیر الدین طوسی (تقریبا مختصر نیست ولی از باب اهمیت نموداری شد)	14300					دریافت		خیر

نام کتاب و مولف	تعداد کلمه	نمودار ایکس مایند	PDF نمودار	PDF متن	وان نوت نموداری تصحیح و نکته گذاری شده	وان نوت نموداری خام	ورد متن	در حال تصحیح
بلاغت
تلخیص المفتاح خطیب قزوینی (مختصر نیست ولی درس نامه است)	18900					دریافت		خیر
تهذیب البلاغه عبدالهادی الفضلی (درسنامه جدید موجز)						دریافت		خیر
موجز البلاغه ابن عاشور (درسنامه جدید موجز)						دریافت		خیر

نمونه های این جدول در علوم دیگر حوزوی هم تهیه شده است که به مرور اضافه خواهد شد.