جامد و مشتق

مبحث اسم جامد و مشتق

اسم جامد: از کلمه دیگر گرفته نشده است. مانند: رجل، ضرْب، جعفر
اسم مشتق: از کلمه دیگر گرفته شده است. مانند: ضارب، مضروب، مضراب

اسم مشتق:

    ۱. اسم فاعل: دلالت بر کسی یا چیزی که کاری از او صادر شده یا دارنده حالت غیرثابتی است.
        ۱) در ثلاثی مجرد: بر وزن «فاعل». مانند: شاهد
        ۲) در ثلاثی مزید: از فعل مضارع ساخته میشود و به جای حروف مضارعه «مُ» میگذاریم و ماقبل از آخر را «مکسور» میکنیم
    ۲. اسم مفعول: دلالت بر کسی یا چیزی که کاری بر او واقع یا حالت غیرثابتی در او محقق باشد.
        ۱) در ثلاثی مجرد: بر وزن «مفعول». مانند: مشهود
        ۲) در ثلاثی مزید: از فعل مضارع ساخته میشود و به جای حروف مضارعه «مُ» میگذاریم و ماقبل آخر را «مفتوح» میکنیم.
    ۳. اسم زمان: دلالت بر زمان وقوع فعل
        ۱) در ثلاثی مجرد: «مَفعِل» ، «مَفعَل» : مسجد، مشهد
        ۲) در ثلاثی مزید: بر وزن اسم مفعول آن باب : مُستَخرَج، مُصلّی، مستَقَرّ(زمان یا مکان استقرار)، مستشفی(زمان یا مکان طلب شفا)، مُقوَم←مُقام(زمان یا مکان اقامت)، مُکرَم(زمان یا مکان اکرام)
    ۴. اسم مکان: دلالت بر مکان وقوع فعل و نحوه ساخت مشابه اسم زمان.
    ۵. صفت مشبهه: شخص یا چیز دارای صفت ثابت
        ۱) در ثلاثی مجرد:
            ۱) فَعْل: صعب(دشوار)
            ۲) فَعَل: حسن(نیکو)
            ۳) فَعِل: فرح(شادمان)
            ۴) فَعُل: یقظ(بیدار)
            ۵) فِعْل: صفر(خالی)
            ۶) فُعْل: حلو(شیرین)
            ۷) فُعَل: سدی(به خود واگذارده)
            ۸) فُعُل: کفو(همتا)
            ۹) فَیْعَل: حیدر(شیر)
            ۱۰) فَیْعِل: طَیْیِب(پاکیزه)
            ۱۱) فَعیل: علیم(دانا)
            ۱۲) فَعَال: جبان(ترسو)
            ۱۳) فُعَال: شجاع(دلیر)
            ۱۴) فَعُول: صبور
            ۱۵) أفعَل: ابیض(سفید)
            ۱۶) فَعلان: عطشان(تشنه)
        ۲) در ثلاثی مزید: بر وزن اسم فاعل یا اسم مفعول می‌آید؛ به شرط اینکه دوام و ثبوت معنا اراده شود.
            § مانند: اِعتدَلَ: مُعتدِل        ،         انقطع: منقطِع
                   تَملَّقَ: مُتملِّق          ،        نَزَّه : مُنَزَّه
        ۳) در رباعی: 
            ۱) فِعْلَل: هبلع(شکم بزرگِ پرخور)
            ۲) فُعْلول: هُلفوف(پشمالو)
            ۳) فِعَلْل: ضبطر( پهوان فربه)
            ۴) فَعَلَّل: هجنّف(درازِ پهن)
    ۶. اسم مبالغه: انجام دهنده کاری یا دارنده صفتی در حد زیاد
        ۱) در ثلاثی مجرد:
            ۱) فَعّال: فرّار (سخت گریزنده) ، علام (بسیار دانا)
            ۲) فُعّال: کُبار (بزرگ مقدار) ، طُوال(بسیار دراز)
            ۳) فُعُّول: سبوح(بسیار پاک) ، ذُروح(سم بسیار کشنده)
            ۴) فِعّیل: صدیق(بسیار راستگو) ، عشِّیق(بسیار دلباخته)
            ۵) مِفعال: مِفضال(پرفضیلت) ، مذکار(بسیار ذکر کننده)
            ۶) مِفعیل: مسکین(بسیار درمانده) ، معطیر(بسیار عطر زننده)
            ۷) فاعول: فاروق(بسیار ترسو) ، هاضوم(بسیار ریخت و پاش گر)
            ۸) فُعَلَة: هُمَزه(بسیار نکوهش گر) ، لُمَزه(بسیار عیب جو)
            ۹) مِفعَل: مقول(زبان آور، خوش گفتار) ، مِحرب(بسیار جنگجو)
            ۱۰) فَعَلوت: سَلبوت(بسیار چپاولگر)
            ۱۱) فَعُول: أکول(پرخور) ، صبور(بسیار بردبار)
            ۱۲) فَعیل: بطین(شکمو) ، رحیم(بسیار بخشنده)
        ۲) در ثلاثی مزید: 
            § معطاء از اعطاء(بسیار بخشنده) ؛ دَرّاک از ادراک(بسیار درک کننده) ؛ متلاف از اتلاف(بسیار تلف کننده)
        ۳) در رباعی:
            ۱) فُعالِل: غضافح(بسیار سخت، درشت، ستبر)
            ۲) فَعَلول: حلکوک(سیاه پررنگ)
    ۷. اسم تفضیل: دلالتِ زیادی وصف موصوفی بر موصوف دیگر.
        ۱) در ثلاثی مجرد:
            ۱) مذکر: أفعل: اکبر ، اعظم
            ۲) مؤنث: فُعلی: کبری ، عظمی
    ۸. اسم آلت: دلالت بر ابزار انجام فعل
        ۱) مِفعَل: مفتح (کلید) ، مِعبر (پل)
        ۲) مِفعَلَه: مفتحه ، مروَحه (بادبزدن)
        ۳) مِفعال: مفتاح ، مصباح (چراغ)

نکات:
    • دو کلمه خیر و شر، گاهی به عنوان مصدر یا اسم مصدر و گاهی به معنای اسم تفضیل به کار میرود:
            § مصدر: کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُون‏(ابنیاء/۳۵)
            § اسم تفضیل: خیرُکم من تَعلَّم القرآنَ و عَلَّمَهُ(رسول خدا ص)