نقد مبحث تصغیر و مصغرسازی در کتاب صرف ساده
تذکر۱: لازم به ذکر است ابتدا اشکالاتی که به مبحث تصغیر وارد شده است را مطالعه بفرمایید و در صورتی که پاسخ این سؤالات و ابهامات را توانستید به دست آورید و به عقیده شما این اشکالات به بحث وارد نیست، نیازی به جزوه نخواهید داشت اما اگر این اشکالات برای شما نیز قابل حل نیست میتوانید از راه حل پیشنهادی استاد کچویی استفاده نمایید.
تذکر۲: ضمناً توصیه مینماییم این مبحث را حتما به همراه شرح صوتی مطالعه بفرمایید، زیرا صوت تدریس استاد، کمک بالایی به درک آسانتر مطلب مینماید.
دانلود جزوه تصغیر
از طریق جدول زیر میتوانید جزوه اشکالات وارد بر مبحث تصغیر در کتاب صرف ساده را خدمت شما تقدیم میکنیم.
| ردیف | موضوع | دریافت |
| ۱ |
راه حل جامع مصغرسازی +اشکالات کتاب |
|
| ۲ | شرح صوتی جزوه |  |
بسم الله الرّحمن الرّحیم
السّلام علیک یا أبا عبد الله
نحوه ساخت مصغّر
اشکالات و سؤالاتِ وارد بر نحوه بیانِ کتاب:
۱. ص ۲۹۵، تکملة: چون در مواردی که در این تکمله می آید، به جز مورد آخر (جمع مکسّر بر وزن ” أفْعال”)، آن چه باعث تغییر حرکت می شود و در نتیجه ممکن است کسره را تغییر دهد، بعد از لامِ دوم خواهد آمد، بنابراین به جز مورد آخر، هیچ یک استثناء از کسره تصغیر نخواهند بود.
۲. ص ۲۹۵، تکملة: مورد دوم (ب) که اصلاً – همان طور که در تنبیه صفحه بعد می آید- بر اساس الگوی “فُعَیْل” ساخته می شود و از مستثنی منه خارج است.
۳. ص ۲۹۶، تنبیهٌ: با ذکر این تنبیه، دیگر نیازی به تکمله قبل نیست و فقط در مورد مصغّر جمع مکسّر بر وزن “أفْعال” باید چنین گفت که پس از کنار گذاشتن الف آن و مصغّر کردنش، کسره تصغیر را استنثاءً حذف کرده و الفی را که کنار گذاشته بودیم، برمی گردانیم.
۴. ص ۲۹۶، قاعده ۱ صَوْغ: این قاعده، در واقع تفصیلِ مورد اوّل تنبیه گذشته است.
۵. ص ۲۹۷، قاعده ۲ صَوْغ: ابتدا مناسب بود فلسفه وجودی این قاعده که همان زیاد بودن تعداد حروف از الگوهای سه گانه مصغّر است بیان و سپس با دید بازتری به خود قاعده پرداخته شود.
۶. ص ۲۹۷، قاعده ۲ صَوْغ: “مع استثناءِ الـمَدَّةِ الواقعةِ بعدَ کسرة التّصغیرِ مِن الزّوائد”؛
أ. چگونه قبل از ساخت تصغیر، بفهمیم که مدّی که بعد از کسره تصغیر قرار می گیرد، وجود دارد یا نه؟
ب. این حرف باید قبل از تصغیر، مدّ باشد یا بعد از آن؟
ج. چه ارتباطی بینِ این حرف و آن حرف علّه چهارمی که موجب می شود سراغ الگوی سوم مصغّر برویم وجود دارد؟
۷. ص ۲۹۷، قاعده ۲ صَوْغ، أ: مناسب بود که “تِمِلّاق” را هم، بعد از “نَعَم” و در کنار “مِصْباح” و “مِسْکین” می آورد.
۸. ص ۲۹۷، قاعده ۲ صَوْغ، ب: “الرّباعیّ المزیدُ فیه یُحذَفُ منه ما زیدَ فیه”؛
أ. بنابراین، برای ساختن مصغّر “مُسَرْوَل” که رباعی مزید از ریشه “سَرْوَلَ” است، باید میم ابتدای آن حذف شود؛ در صورتی که ص ۲۹۵، خ ۳ مصغّر آن را “مُسَیْریل” گفته است!
۹. ص ۲۹۷، قاعده ۲ صَوْغ، ب: “إلّا «ان» الزّائدتین، فإنّهما لا تُحذَفان، نحوُ: زَعْفَران زُعَیْفِران.”؛
أ. تفاوتی بین این مورد با موارد تکمله و تنبیه صفحات ۲۹۵ و ۲۹۶ نیست، و باید این مورد هم به آن جا منتقل شود.
نحوه بیانِ مناسب:
مصغّرِ عادی یک اسم، بر اساس مُماثلت با یکی از سه وزنِ “فُعَیْل”، “فُعَیْلِل” و “فُعَیْلیل”، به روش زیر ساخته می شود:
– عملیّات الف، فاز ابتدایی:
از آن جا که مصغّر از اصل کلمه ساخته می شود، کلمه را به حالت اصلیش (قبل از اجرای قواعد اعلال و تخفیف و ادغام) برمی گردانیم.
o به علاوه، اگر جمع کثرة است، آن را تبدیل به مفرد می کنیم.
– عملیّات ب، فاز ابتدایی:
حروف زیر را موقّتاً کنار می گذاریم:
o علامت تأنیث
استثناء اوّل: الف مقصوره، اگر حرف پنجم به بعد باشد، حذف دائمی می شود.
استثناء دوم: برای مؤنّث معنوی هم؛
• اگر سه حرفی باشد، به جز موارد شاذّ، تاء تأنیث کنار می گذاریم.
• اگر بیش از سه حرف داشته باشد، تنها در موارد شاذّ، تاء تأنیث کنار می گذاریم.
o “ان” زائده در:
“فعْلان” به تثلیث فاء، اگر عَلَم یا صفت باشد.
رباعی مزید
o علامت مثنّی
o علامت جمع سالم
o الف جمع مکسّر “أفْعال”
o یاء نسبت
o جزء دوم مرکّب اضافی و مزجی
– عملیّات ج:
از آن جا که در الگوهای سه گانه مصغّر، تعداد محدودی حرف وجود دارد – بدون احتساب یاء تصغیر، بین ۳ تا ۵ حرف-، همیشه بر اساس قواعدِ زیر، برخی حروف را حذف کنیم:
o اگر کلمه خماسی بود، از آن جا که گفته اند خماسی مصغّر نمی شود، ابتدا لام سوم آن را حذف می کنیم تا مانند رباعی شود .
o همیشه دقّت می کنیم که به دلیل وجود حرف یاء ما قبل آخر در وزن سوم، حرف علّه زائدی را که قابل تبدیل به آن باشد، نه اصلی و نه زائد حساب می کنیم.
o از
ثلاثی مزیدی که بیش از یک حرف زائد دارد؛
• و با یک حرف زائد شروع می شود: همان حرف زائد را نگه داشته و بقیّه حروف زائد را حذف می کنیم.
• و با یک حرف اصلی شروع می شود: یکی از حروف زائد را به دلخواه نگه داشته و بقیّه حروف زائد را حذف می کنیم.
رباعی مزید،
• تمام حروف زائد را حذف می کنیم؛ مگر این که یک حرف اصلی قابل تبدیل به یاء ما قبل آخر در وزن سوم داشته باشد، که در این صورت یک حرف زائد را باقی می گذاریم.
– عملیّات د:
بر اساس تعداد حروفِ باقی مانده، از یکی از سه وزنِ مصغّر استفاده می کنیم و مصغّر را می سازیم:
o اگر سه حرف، باقی مانده است، از وزن اوّل.
o اگر چهار حرف، باقی مانده است، از وزن دوم.
o و اگر پنج حرف، باقی مانده است – که در این صورت، حرف چهارم حتماً علّه خواهد بود- از وزن سوم – که در آن، آن حرفِ علّه، تبدیل به یاء می شود-.
– عملیّات ب، فاز نهایی:
آن چه به طور موقّت کنار گذاشته بودیم، به آن چه ساخته ایم برمی گردانیم.
– عملیّات الف، فاز نهایی:
در صورتِ وجودِ شرایطِ قواعدِ اعلال یا تخفیف یا ادغام، آن ها را اجرا می کنیم.
o به علاوه، اگر آن اسم در ابتدا جمع کثرة بوده، اکنون آن را بر اساس قواعد، جمع سالم می بندیم.
مصغّرِ مرخّم یک اسم، بر یکی از دو وزنِ “فُعَیْل” و “فُعَیْلِل”، به روش زیر ساخته می شود:
– تمام حروف زائد کلمه را حذف می کنیم.
– احتمالاً اگر آن کلمه خماسی باشد، لام الفعل سوم آن را هم حذف می کنیم.
– اگر آن چه باقی مانده سه حرفی است از وزن اوّل و اگر چهار حرفی است از وزن دوم استفاده می کنیم و مصغّر را می سازیم.
– اگر آن اسم در ابتدا مؤنّث بوده، به آخر آن، تاء تأنیث اضافه می کنیم.
قواعد اعلال مخصوص مصغّر:
– قاعده چهارم اعلال خصوصی مصغّر را می توان به این صورت کوچک کرد: “اگر در وزن دوم مصغّر، لام دوم الف یا واو باشد، قلب به یاء می شود.”
– بقیّه قواعد اعلال خصوصی مصغّر، همان است که کتاب گفته است.
چند نمونه:
مُکْرِم {عملیّات د} مُکَیْرِم
مُسَرْوَل (از ریشه “س ر و ل” می باشد) {عملیّات د} مُسَیْریل
طَلْحَة {عملیّات ب، فاز ابتدایی} طَلْح {عملیّات د} طُلَیْح {عملیّات ب، فاز نهایی} طُلَیْحَة
سَلْمیٰ {عملیّات ب، فاز ابتدایی} سَلْم {عملیّات د} سُلَیْم {عملیّات ب، فاز نهایی} سُلَیْمیٰ
عِرَضْنیٰ {عملیّات ب، فاز ابتدایی، استثناء اوّل} عِرَضْن{عملیّات د} عُرَیْضِن
خُنْفَساء {عملیّات ب، فاز ابتدایی} خُنْفَس {عملیّات د} خُنَیْفِس {عملیّات ب، فاز نهایی} خُنَیْفِساء
غَضْبان {عملیّات ب، فاز ابتدایی}غَضْب {عملیّات د} غُضَیْب {عملیّات ب، فاز نهایی} غُضَیْبان
سِرْحان (از ریشه “س ر ح” و به معنی “گرگ” است) {عملیّات د} سُرَیْحین
