شرح فارسی بخش عربی کتاب صرف ساده، قواعد اعلال اسم

شرح فارسی بخش عربی صرف ساده

در این سری از مطالب، شرح فارسی بخش عربی کتاب صرف ساده را به مرور خدمت شما عزیزان تقدیم خواهیم کرد.

قواعد اعلال اسم

قاعده اول: (اجرای)
    • شرایط:
    ۱. واو و یاء
    ۲. در آخر کلمه
    ۳. بعد از الف زائده باشد
    • حکم: قلب به همزه
            § اجرای←اجراء 
            § دعاو ← دعاء
قاعده دوم:(فاعل)
    • شرایط: 
    ۱. واو و یاء
    ۲. عین الفعل بر وزن فاعل و فروعش(مثنی و جمع، مذکر و مؤنث) باشد
    ۳. در فعلشان، اعلال انجام شده باشد.
    • حکم: قلب به همزه
            § قاول←قائل
            § بایعان←بائعان
    • توجه: وزن فاعل ملاک است و نه اسم فاعل! مثلاً اسم فاعلی مانند مُتبایِع ملاک نیست.
            § به خلاف عاور و صاید که به علت عیب ظاهر بودن، در فعل اعلال نشده و در اسم هم اعلال نمیشود.
قاعده سوم: (فعائل)
    • شرایط:
    ۱. واو و یاء و الف
    ۲. بعد از الف جمع اسم بر وزن «فعائل» و مشابهش(۱) قرار گرفتن به یکی از این دو شرط (یایی):
        ۱) این سه حرف، در مفرد، حرف مدّ زائده باشند.
            § عجوز ← عجائز
            § شُمول ← شَمائل
        به خلاف حرف غیر مدی، خواه زائده باشد خواه اصلی.
            § مثال: حرف اصلی: مَسْوَءَة ← مَساوی
            § مثال:  حرف زائد: جدول ← جداول
        و به خلاف حالتی که حرف مدّ باشد اما اصلی باشد و نه زائده.
            § مثال: مَثُوبَه ← مثاوب
                معیشه ← معایش
                مفازَه ← مفاوِز
        ۲) الف جمع، ما بین دو حرف عله قرار گیرد.
            § اواول(جمع اوّل) ← أوائل
            § عَیایل←عیائل
    • حکم: قلب به همزه
    (۱) (أفاعل، فواعل، فواعیل(طواویس) و …) منظور از مشابه، هر جمعی است که از نظر تعداد حروف و تطابق متحرک با متحرک همانند وزن فعائل باشد و منظور وزن به معنای تطابق حروف اصلی نیست. بنابراین شامل فعالل مانند جعافر، مفاعل مانند مکاید و … هم میشود.
قاعده چهارم: (وَواصل)
    • شرایط:
    ۱. واو
    ۲. اجتماع با واو دیگر در ابتدای کلمه
    ۳. واو دوم، حرف مدّ منقلب از حرف زائده نباشد!
    • حکم: قلب واوِ اول، به همزه
            § مثال: وواصل(جمع واصله) ← أواصل
                وواقی(جمع واقیه) ← أواقی
                وُوْلَی(مؤنث اوَّل= اسم تفضیلِ افْعَل از وَوَل) ← اُولَی
                وُوَل(جمع وُوْلَی) ← اُوَل
            § به خلاف وُوریَ که مجهول وارَی است.
قاعده پنجم: (سیود)
    • شرایط:
    ۱. واو
    ۲. در کنار یاء(قبل یا بعد از آن) قرار گرفتن
    ۳. در یک کلمه بودن یا مضاف به یاء متکلم بودن
    ۴. ساکن بودنِ اولی(واو یا یاء هرکدام که اول است)(چون میخواهد ادغام شود)
    ۵. غیرمنقلب بودن اولی.
    • حکم: قلب به یاء
            § مثال: سَیْوِد ← سیِّد
                طَوْی ← طیّ
                مرموْی ← مرمُیّ (←مرمِیّ)
                ضاربُویَ ← ضاربُیَّ(← ضاربِیَّ) حالت مضاف به یاء متکلم
            § به خلاف: ابویاسر زیرا در یک کلمه نیستند و طوِیل و غیور که حرف اول متحرک است و دیوان که حرف اول منقلب است.
        ○ تبصره: ؟
        این قاعده در مواردی که اسم، معتل العین و اللّام باشد غالباً جاری نمیشود(به علت تبصره بر قواعد اعلال که عین الفعل لفیف مقرون در حکم حرف صحیح است) 
            § مثال: اللّوْی، الرِّوْی
        البته گاهی هم اجراء میشود
            § اللَّیّ، الرِّیّ
قاعده ششم: (صِوام، ثِواب، دِوار)
    • شرایط:
    ۱. واو
    ۲. قرار گرفتن بعد از کسره و قبل از الف
    ۳. در دو موضع:
        ۱) مصدر اجوف به شرط اینکه واو در ماضی اعلال شده باشد.
            § صام←صِیاماً
            § قام←قیاماً
            § احتاط←احتیاطاً
            § ارتاض←ارتیاضاً
            § نادر است اسمی همانند لاذ لِواذاً که با این که در ماضی اعلال شده اما در مصدر اعلال نشده است.
            § به خلاف: لاوَذَ لِواذاً و قاوم قواماً به علت اینکه در ماضی اعلال نشده است.
            § به خلاف حال حوَلاً به علت اینکه بعد از واو الف نیست.
        ۲) جمع مکسرِ اسم اجوف به شرط اینکه واو، مفرد یکی از این دو حالت را داشته باشد:
            ۱) ساکن باشد
            § ثَوْب ← ثِواب ← ثیاب
            § حَوض ← حِواض ← حیاض
            § روضه ← رِواض ← ریاض
            ۲) اعلال شده باشد
            § دَوَر  ← دار ← دِوار ← دیار
            § به خلاف: طویل و طویله ← طِوال. زیرا واو در مفرد نه ساکن است و نه اعلال شده.
            § به خلاف کُوز ← کِوَزَه ؛ عَود(شتر پیر) ← عِوَده ، ثَور ← ثِوَره. زیرا قبلشان کسره است اما بعدشان الف نیست. البته ثِیَره هم مشاهده شده که شاذّ است.
    • حکم: قلب به یاء.
        v تبصره: در جمع مکسرِ اجوفِ واوی به وزن «فِعَل» جوازاً، هم میتوان اعلال انجام داد و هم با آن معامله صحیح کرد. به این معنا که در بعضی از موارد، اعلال و در بعضی از موارد معامله صحیح و در بعضی موارد هر دو حالت، مجاز است. بنابراین این یک قاعده جوازیِ سماعی است.
        v شرط: واو در مفرد، ساکن یا اعلال شده باشد. (بنابراین دیگر شرط الف داشتن بعد از واو، مانند اصل قاعده، وجود ندارد.)
            § قَوَمة ← قامُه ← قِیَم(اعلال)
            § حَوَجه ← حاجه ← حِوَج(معامله صحیح)
            § حِوْله←حِوَل←حِیَل  او  حِوَل (هر دو حالت مجاز است)
            § صِوْغه ← صِوَغ←صِیَغ
        v نکته: در این قاعده جوازی، انجام اعلال بیشتر از معامله صحیح کردن با واو، رایج است.
قاعده هفتم: (ترجُو)
    • شرایط:
    ۱. واو
    ۲. در آخر کلمه
    ۳. ما قبل مضموم
    • حکم: قبل به یاء
            § ترجُّو←ترجُی(←ترَجِی)
            § تداعُو←تداعُی(←تداعِی)
            § أدْلُو(جمع دلو)←أدلُی(←أدلِی). تنها مثال کتاب که مصدر نیست.
            § به خلاف: غَیُور و قَلَنسُوَه زیرا واو در آخر کلمه نیست.
            § به خلاف القَفَو(←القفا) به خاطر اینکه ماقبل مضموم نیست.
        v نکته: این قاعده بر قاعده سوم عمومی اعلال مقدم است.
            § تَرَجُوٌ←تَرَجُیٌ←ترَجُّیْ
قاعده هشتم: (دنوی)
    • شرایط:
    ۱. واو
    ۲. لام الفعل
    ۳. در صفتِ بر وزن «فُعلی»
    • حکم: قلب به یاء
            § دُنوی ← دُنیی(←دنیا)
            § عُلوی←عُلیی(←علیا)
            § به خلاف: حُزوی(اسم محلی است) زیرا این یک موصوف است و صفت نیست و اعلال نشدن در مثالی همانند قُصوی، شاذّ و خلاف قاعده است.
        v نکته: کوفیون حالتی را که واو، لام الفعل وزن «فُعَل» به صورت مطلق(یعنی مهم نیست که صفت است یا موصوف) به این قاعده اضافه کرده اند.
            § عُلَو←عُلَی
            § قَوِوَ←قُوَو←قُوَی
            § ضُحی
قاعده نهم: (وقیا← تقوی)
    • شرایط:
    ۱. یاء
    ۲. لام الفعل
    ۳. در موصوف بر وزن فَعلی
    • حکم: قلب به واو
            § وَقیا←وَقوَی(←(سماعاً) تقوی)
            § بَقیا←بَقوَی
            § فَتیا←فَتوَی
            § به خلاف: صدیا(مؤنث صدیان) و رَیّا؛ زیرا اینها وصف هستند.
قاعده دهم: (ترجُی)
    • شرایط:
    ۱. یاء
    ۲. ماقبل مضموم
    ۳. غیر فاء الفعل بودنِ یاء
    • حکم: قلب ضمه به کسره
            § مَبُیع←مَبِیع
            § مَرمُی←مرمِی
            § ترجُی←ترجِّی
            § به خلاف مُیسَر و مُیقَن(←مُوقِن) زیرا یاء در اینها فاءالفعل است.
        v نکته: برای اسامی مصغّر نیز قواعدی خاصی وجود دارد که در مبحث مصغر مطرح خواهد شد.

پیشنهادی برای حفظ قواعد:

به نظر میرسد بهترین روش برای حفظ قواعد، حفظ کردنِ سه پارامتر اصلی یعنی امثله، حکم و حرف مورد بحث است. در صورت حفظ کردنِ این سه پارامتر، به راحتی قواعد خصوصی اعلال اسم حفظ خواهد شد.
امثله:
از هر قاعده تعداد لازم از مثالهایی آشنا ذکر شده است که حفظ هر کدام، موجب حفظ شدنِ بخشی از قاعده خواهد شد بنابراین لازم است تمام مثالها حفظ شود.
احکام و حرف مورد بحث:
احکام واضح است که ۱تا۴، قلب به همزه است  و ۵ تا ۸ قلب به یاء شده. در مورد حروف هم واضح است که ۱و۲ وی، ۳ وای و ۴تا۸ راجع به واو و ۹و۱۰ راجع به یاء است

                   کُدِ امثله قواعد خصوصی اعلال اسم

                کد حکم و حرف مورد بحث