طرح پیشنهادی ضرورت راه اندازی کتابخانه دیجیتال جامع حوزه های علمیه

بسم الله الرّحمن الرّحیم

طرح زیر برای تشکیل کتابخانه دیجیتال حوزوی و ضرورت آن تهیه شده است.

مهمترین نقطه قوت هر پژوهش وابسته به مقدار اشراف و افق دید نگارنده ی آن پژوهش است.

در روایت شریفی آمده است:
عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم: أَعْلَمُ‏ النَّاسِ‏ مَنْ‏ جَمَعَ عِلْمَ النَّاسِ إِلَى عِلْمِهِ (الفقیه ج ۴ ص ۳۹۵)
جمع آوری کتاب ها و آراء مخالفین و موافقین به قدری مهم است که حضرات معصومین علیهم السلام در موارد فراوانی از کسانی که سوالی خدمتشان می آوردند از اقوال موجود در زمانه سوال می فرمودند تا مناشی شبهات موجود در اذهان مشخص شود و اصحاب اهل علم به اهمیت اطلاع از فضای علمی زمانه واقف گردند. اشراف حضرات معصومین به اقوال زمانه شان به قدری بود که وقتی ابوحنیفه به دستور حاکم عباسی وقت چهل سوال سخت خدمت حضرت امام صادق علیه السلام می آورد تا حضرت را از حیث علمی مغلوب کند، امام علیه السلام همه ی اقوال زمانه در مورد پاسخ آنها را بر می‌شمارند و پاسخ خویش را هم حسن ختام قرار می دهند تا ارزش آن بیشتر مشخص گردد و ابوحنیفه مجبور به اعتراف می شود که : اعلم الناس اعلمهم باختلاف الناس )بحار الأنوار ج‏۴۷، ص: ۲۱۷(
یکی از ضروریات پژوهش در سطوح بالا اشراف به اقوال و اختلافات علمی موجود است و لذا بزرگان شیعه همچون شیخ طوسی و سید بن طاووس و علامه حلی و سید محمد کاظم یزدی و سید عبدالحسین شرف الدین و سید میرحامد حسین رحمهم الله و امثالهم همواره یکی از بزرگترین کتابخانه‌های عصر خود را داشته اند تا از حیث اشراف بر علوم و اقوال زمانه سرآمد باشند. دشمنان شیعه نیز همواره به اهمیت کتابخانه واقف بوده اند و لذا بعد از رسیدن کتابخانه هشتاد هزار جلدی سید مرتضی رحمه الله به شیخ طوسی، حتی اگر دست از کشتن شیخ طوسی رحم الله هم بردارند دست از سوزاندن کتابخانه ی این عالم شریف بر نمی دارند و الیوم نیز اسرائیل با بالگرد نظامی کتاب‌های امثال عالم جلیل القدر سید جعفر مرتضی عاملی رحمه الله را به موشک می بندد. اتان کلبرگ یهودی در طرح پژوهشی اش به کتابخانه ی سید ابن طاووس می پردازد و سعی می کند برای فهم ورودی ذهن این عالم جلیل القدر، فهرست کتابهای کتابخانه ی او را از روی کتاب سعد السعود و … بازسازی نماید. کتابخانه ی صاحب ابن عباد صد و چهارده هزار جلد بوده است و هفتصد شتر آن را حمل می نموده اند.
در زمانی که سید مرتضی رحمه الله کتابخانه هشتاد هزار جلدی داشته است، كتابخانه قاضى عبد الرحمن شيبانى در ميان گردآورندگان از همه بيشتر بوده است كه داراى صد و چهل هزار مجلد كتاب بوده است. بعدها خواجه نصیر الدین طوسی رحمه الله نیز با جمع آوری کتابخانه ی مراغه با چهارصد هزار جلد کتاب بزرگترین کتابخانه ی دوران تمدن اسلامی در ایران را تشکیل داد و افتخار تاسیس و مدیریت آن را به نام شیعه ثبت نمود. مرحوم آیت الله مرعشی نجفی رحمه الله نیز عمری در همین راه صرف فرمودند و علامه ی حسن زاده ی آملی نیز به تبع استادشان علامه شعرانی رحمه الله به خوبی به اهمیت کتابخانه واقفند
کتابخانه سید عاملی صاحب مفتاح الکرامه و مرحوم کاشف الغطاء و سید حسن صدر و سید محمد علی روضاتی و آقا بزرگ تهرانی رحمهم الله هم کتابخانه های عظیم و معروفی بوده اند و علامه امینی رحمه الله نیز چنین اند…
در برخی منابع تاریخی آمده است که کتابخانه اسکندریه مصر که در زمان خود بزرگترین کتابخانه جهان بوده است ۷۰۰ هزار جلد کتاب داشته است و کتابخانه مراغه که خواجه نصیر رحمه الله آن را جمع کرده بوده بود نیز همانند کتابخانه ی آندلس ۴۰۰ هزار جلد کتاب داشته است.
کتابخانه های جامع و بزرگ همواره مهمترین عامل جذب اهل علم به مراکز علمی بوده است. یکی از پژوهشگران عرب زبان می نویسد:
إن صفحات التاريخ لتدل على اهتمام المسلمين حكومة و شعبا بالمكتبات التى أسست قوائمها فى مختلف العهود التاريخية الإسلامية، و كيف كان ارتقاؤها فيما بعد، و كيف كان انحطاطها فيما بعد.اهتم الإسلام بالمكتبات دائما اهتماما كليّا، و التاريخ يشهد أن أعظم خزائن الكتب فى الإسلام ثلاث خزائن: أولاها خزانة الأمويين بالأندلس، ثانيتها خزانة العباسيين ببغداد، ثالثتها خزانة الفاطميين بالقاهرة، فهذه الخزائن فى الإسلام عديمة المثال، لا نجد واحدة من الخزائن تفوق على بهاء هذه الخزائن و بهجتها، و كانت أعلامها مترفرفة فى جميع البلاد الإسلامية و كانت أصولها ثابتة و قوانينها مضبوطة. (تأويل الدعائم، ج‏۲، ص: ۲۵)

امروزه نیز کتابخانه حضرت آقا حفظه الله یکی از پشتوانه های مهم اشراف ایشان به علوم و نظریات مطرح در دنیاست. . طبق آخرین آمار منتشر شده حضرت امام خامنه ای نیز در کتابخانه شخصی خود بیش از چهل هزار جلد کتاب دارند که یکی از پایه های اشراف مثال زدنی ایشان به کتب و منشورات داخلی و خارجی همین کتابخانه است.
حوزه علمیه لازم است طلاب پژوهشگر و بزرگان علمی خود را از این منظر تامین نماید و کتابخانه ای در اختیار آنان قرار دهد که هیچ دغدغه ای در تامین کتاب و مقاله در ذهنشان باقی نماند و به راحتی به پژوهش بپردازند.
دانشگاه های جهان و ایران امروزه با فهم صحیح از روند گذار از کتابخانه های فیزیکی به کتابخانه های دیجیتال شروع به دیجیتالی سازی کتابخانه های خود و قرار دادن آنها در سامانه های با دسترسی محدود برای دانشجویانشان در اینترنت و شبکه های داخلی دانشگاهی نموده اند اما حوزه متاسفانه هنوز در این زمینه عقب است.
یکی از ارکان قدرت علمی مدارس و اماکن علمی به کتابخانه آنهاست و از قدیم یکی از مهمترین علل رفتن علاقه مندان علم به مراکز علمی استفاده از کتابخانه های آنها بوده و هرچه کتابخانه شان بزرگتر بوده جذابیت بیشتری برای جذب دانشجو داشته اند. امروزه نیز دانشگاه ها کتابهای کتابخانه های خود را دیجیتال نموده و به دانشجویان امکان استفاده رایگان از این بانک های دیجبتال را میدهند تا بدینوسیله دانشجو جذب کنند علاوه بر اینکه بین خود دانشگاه ها با مراکز علمی و مخازن علمی توافقنامه میبندند و مثلا حق دسترسی به بانک مقالات آی اس آی و امثالهم را از آن مراکز برای دانشجویان خود می خرند.
حوزه نیز مثل هر مرکز علمی دیگر باید طلاب را از نظر تامین کتاب دیجیتال پشتیبانی نماید و حتی الامکان نه تنها نسخه های اسکن شده ی متن بسته بلکه حتی نسخه های متن باز قابل سرچ در متن نیز در اختیار آنها بگذارد تا وقت طلاب بزرگوار برای تایپ از نسخه های متن بسته و پی دی اف و امثال آن تلف نشود و بتوانند راحت تر در متون جستجو نموده و مطلب مورد نظر خود را بیابند.

حضرت امام خامنه ای درباره ضرورت جلوگیری از اتلاف وقت فضلای حوزه می فرمایند:
کتاب جواهر الکلام، كه حقيقتاً يك مخزن جواهر است. چهل و اندى جلد كتاب، امّا فهرستى دارد كه انسان وقتى به آن نگاه مى كند- اين فهرستى كه فعلًا در اختيار ماست- يك دهم آنچه كه در جواهر مطلب هست و از يك فهرست انتظار مى رود، از آن استفاده نمى شود. انسان بايد اين كتاب را همين طور بگردد؛ چقدر وقت و چقدر ساعات بى بازگشت و عزيز صرف شود، براى اينكه ببيند آيا صاحب جواهر به فلان مطلب اشاره يا تصريحى دارد يا ندارد؟ ببينيد واقعاً چقدر دل انسان غمگين مى شود! حالا چه كسانى اين وقتها را صرف مى كنند؟ آن انسانهاى دانشمند و فاضل و با ارزشى كه نبايد وقتهايشان صرف اين امور شود. اصلا نمى خواهند بنويسند؛ بلكه به يك اشاره مى خواهند محتويات ذهنشان جايى جمع و جايى ارائه گردد و بايد اطّلاعات مورد نيازشان در چند ثانيه در اختيارشان قرار گيرد. فضلا و علماى ما امروز ديگر نبايد بلند شوند ودر كتابخانه ‏ها، يكى يكى كتابها را ببينيد كه فلان كتاب هست يا نيست، يا اين مطلب در آن هست يا نيست؟ امروز ما از اين جهات، متأسفانه خيلى عقبيم. (بيانات در ديدار مسئوولين مركز تحقيقات رايانه‏ اى علوم اسلامى حوزه علميه قم ۱۴/ ۱۰/ ۱۳۷۱)

در جای دیگری ایشان سال ها پیش فرموده اند:
آنچه مهم است اين است كه انسان بايد به استفاده از علوم و تبعات آن عادت كند. … وقتى اطّلاعات كامل شود و انسان ببيند كه نيازش برآورده مى شود، بيشتر رغبت مى كند… يعنى‏ خود آقايان، حقيقتاً بايد استفاده كنيد. مثلًا فرض كنيد جناب آقاى محقّق، تصميم بگيرند جز از طريق رايانه استفاده نكنند. اصلًا كتابخانه را رايانه اى كنند. امروز اطّلاعات يك كتابخانه عظيم، در حجم بسيار كوچكى جا مى گيرد. گفته اند ابوالفرج اصفهانى، كتابهايش را چهل شتر بار مى كرد و با خودش از اينجا به آنجا مى برد. كجايى؟ از خواب بيدار شو ابوالفرج! ببين چهل هزار كتاب- بلكه بيشتر: چهارصد هزار كتاب- را مى شود روى يك صفحه، با يك دستگاه كوچك به همراه داشت و هر مطلبى را كه خواست از آن بيرون آورد! (بيانات در ديدار مسئوولين مركز تحقيقات رايانه‏اى علوم اسلامى حوزه علميه قم ۱۴/ ۱۰/ ۱۳۷۱)

در سخنرانی دیگری نیز ایشان چنین بیانی می فرمایند:
حوزه علمیه كه امروز به يك معنا چشم اميد جهانى به اوست، بايد خودش را با شرايط و امكانات و پيشرفتهاى زمان هماهنگ كند؛ همين درس را بخواند، همين علم را بياموزد، همين سلوك اخلاقى و معنوى را داشته باشد؛ اما از ابزارهاى جهان هم استفاده كند. اين نمى‏شود كه در دنيا رایانه باشد؛ سرعت از ساعت و دقيقه به ثانيه رسيده باشد؛ براى ذره ذره‏ هاى وقت و انرژى حساب باز بشود؛ دانشگاهها و مراكز پژوهشى عالم براى دانشجويان و محققان و خرده‏ محققانِ خودشان امكانات تحقيق را فراهم كنند؛ اما ما طبق همان شيوه ‏هاى قديمى كه يك روز بزرگان ما (قدّس الله اسرارهم الشّريفة) عمل مى‏كردند چون دستشان خالى بود عمل بكنيم؛ مگر چنين چيزى ممكن و رواست؟ اصلًا جايز نيست. اين‏ها چيزهايى است كه بايد تطور پيدا كند. (سخنرانى در اجتماع طلاب و فضلاى حوزه‏ ى علميه ‏ى قم ۰۱/ ۱۲/ ۱۳۷۰)

ایشان با تجلیل از عنایت آیت الله گلپایگانی رحمه الله به رایانه می فرمایند:
امروز (یعنی اوایل دهه هفتاد) آقا [آیت‌‌‌الله العظمی گلپایگانی(ره)] که در رأس حوزه‌‌‌های علمیه هستند و بحمد اللّه مقام عالی و شامخی هم دارند، به نظم و ترتیب در حوزه معتقدند. ایشان در لندن برای تبلیغات مرکز دارند؛ این‌‌‌ها خودش افکار نو و تجدد در امور است. ایشان در دستگاهشان کامپیوتر آورده‌‌‌اند؛ این‌‌‌ها خیلی مغتنم است. در سابق علما با کامپیوتر کاری نداشتند؛ اگر دنبال مطلبی بودند، باید کتابهای زیادی را ورق می‌‌‌زدند؛ کتابهایی که بعضاً نه فهرست داشت و نه حتّی شماره‌‌‌ی صفحه! من کتاب «مسالک» دارم که شماره‌‌‌ی صفحه ندارد! به نظر من امروز فضلای حوزه اگر حوزه را نظم ندهند، هیچ عذری ندارند. فضلا باید از وجود و از افکار و از حمایت ایشان استفاده کنند و حوزه را درست کنند… بر آسیّد ابو الحسن که اشکالی وارد نیست او فقیه و مجتهدی بود که تکلیفش را می‌‌‌دانست و برطبق تکلیفش عمل می‌‌‌کرد؛ اشکال شرعی بر او وارد نیست اشکال بر مجرای امور بود؛ امور این‌‌‌طوری جریان پیدا کرده بود. بله، امروز واقعاً هیچ عذری پذیرفته نیست. (دیدار با طلاب حوزه در دوم اسفند ۱۳۷۰)

اهل سنت همه ی کتب خود را در مکتبة الشامله تجمیع کردند و رایگان و متن باز در اختیار اهل علم و دانششان با فرمت ها و قالب های مختلف در اینترنت و نسخه های دی وی دی موجود در بازار قرار دادند. امروزه نیز سایت روح الاسلام خلف مکتبه الشامله ده ها موسوعه ی موضوعی و شخصیتی از کتب دینی را به صورت رایگان در قالبهای مختلف به صورت متن باز عرضه نموده است.
الحمدلله آیت الله علی کورانی حفظه الله نیز که به دعوت حضرت آیت الله گلپایگانی حفظه الله مدیریت نخستین مرکز رایانه ای حوزوی یعنی مرکز المعجم الفقهی را در سال ۶۹ پذیرفتند بعد از سالها تلاش مکتبة اهل البیت را در مقابل مکتبة الشامله علم نمودند . اما جدا از این که به هر دوی این دو مجموعه از حیث فنی و پوشانندگی و فراگیری اشکالاتی وارد است واسط کاربری آنها هم کاربر پسند نیست و تولیدات نور بیشتر مورد اقبال قرار گرفته است.
موسسه نور که به برکت فرمان و همت حضرت آقا در حوزه علمیه قم تاسیس در ابتدا نور امید فراوانی به دلها تاباند و با تولید کتابخانه های موضوعی نسبتا جامع با واسط کاربری فنی و هنری خود امید بخش ظاهر شد. اما کم کم با پولی شدن و گران شدن نرم افزارها و بستن متنها که توسط کاربر قابل نسخه برداری نباشد و قرار دادن محدودیت های فراوان و افت قدرت جستجوی فنی در نسخه های جدید و کند شدن واسط کاربری آه سردی بر دلها نشاند. از طرفی قیمت های بالا برای خرید تک کتابها و تک مقاله ها از سایت نور لیب و نور مگز بسیاری از پژوهشگران را از این منابع محروم ساخت.
شکر خدا عزیزان و بزرگان حوزه همانند آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله سبحانی و آیت الله نوری همدانی حفظهم الله و عزیزانی چون آیت الله مصباح یزدی رحمه الله بدون هیچ گونه بخل کپی رایتی و طمع حق التالیفی برای رشد علمی طلاب و عامه جامعه نسخه های متن باز کتب خود را در اینترنت قرار دادند تا بخشی از کمبودها در دسترسی به منابع جبران شود. از طرفی چند کتابخانه اینترنتی مانند قائمیه حوزه اصفهان و شبکه الفکر و شیعه بوکز و نرجس لایبرری و … هم به کمک پژوهشگران آمد تا بخشی از کاستی ها جبران شود. اما هنوز که هنوز است ایده حضرت آقا امتثال نشده است و حوزه یک کتابخانه ی جامع در اختیار پژوهشگران خویش نگذاشته است. حجت الاسلام حبیب الله بابایی در خاطرات سفر خود به آمریکا می نویسد:
در سفری که به سانفرانسیسکو داشتم، به دانشگاه برکلی رفتم. بر روی دیوار کتابخانه دانشگاه برکلی نوشته بودند که the Library is the Heart of the University (کتابخانه قلب دانشگاه است). بعدها دیدم که این جمله فقط در مورد دانشگاه نیست بلکه در مورد مدرسه‌ها نیز وجود دارد که the Library is the Heart of the School (کتابخانه قلب مدرسه است). شبیه این جمله را یکی از اساتید در کتابخانه دانشگاه وین در شهر وین (در سفر اتریش) به من گفت.
به امید تحقق این مهم و پیگیری مسئولین امر صلواتی به وجود مبارک حضرت ولی عصر ارواحنا فداه اهدا می کنیم.
والسلام ۲۵ بهمن ۹۹ …شهر مقدس قم…